کلام نخست ( ماهنامه شماره ۷۸ )

سرمقاله این شماره از ماهنامه آینده پژوهی، یکی از مهم ترین مسائل کنونی ایران و منطقه را مورد بررسی قرار داده است. وضعیت آشفته همسایه شرقی و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، موضوعی است که در سرمقاله بدان پرداخته شده است. متغیرها و پیشران های مسئله افغانستان و مخاطرات سیاستگذاری کلان ایران در این حوزه از جمله موضوعاتی است که مورد توجه قرار گرفته است. در حوزه سیاست خارجی، آینده برجام و مذاکرات بین ایران و کشورهای عضو برجام و به خصوص ایالات متحده و نیز روند احیای برجام و کاهش تحریم ها موضوعی است که در دو عنوان از مقالات این شماره نامه آینده پژوهی مطمح نظر قرار گرفته است. امنیت انرژی منطقه غرب آسیا و نحوه تعامل جمهوری اسلامی ایران و ترکیه در این زمینه در افق ده ساله موضوع دیگری است که در بخش سیاست خارجی بررسی شده است.
در حوزه مسائل داخلی، قوه قضائیه و بایسته های عملیاتی این قوّه در گام دوم انقلاب، مسئل های است که مورد توجه قرار گرفته است. تحلیل و علت یابی در خصوص آرای باطله انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ موضوع دیگری است که بدان پرداخته شده است. آینده وقوع اعتصابات صنفی سومین موضوع در حوزه مسائل داخلی است که با بهره گیری از نظریات علمی و با ابتنای بحث بر بنیان های ذهنی اعتصابات، این مسئله را مورد مداقه قرار داده است. بررسی ناخودآگاه بصری جامعه در آشوب ها از طریق رویکرد های نوین امنیتی مسئله دیگری است که در این شماره از ماهنامه بررسی شده است. در نهایت پیش بینی روندهای خشونت پسا انتخاباتی در انتخابات اخیر جهان و تعمیم مدل های احتمالی آن به امنیت ملی کشور آخرین موضوعی است که بدان پرداخته ایم.
در بخش مبنا نیز، روش دیده بانی آینده به عنوان یک رویکرد آینده پژوهی مبتنی بر شناسایی تهدیدها و فرصت های آینده معرفی شده است.

سیاست گذاری در افغانستان؛ دوگانه های چالش زا و پیامدهای راهبردی برای ج.ا.ا
بدترین وضعیتی که درصورت شکل گیری سناریوی جنگ داخلی و فرسایشی شدن آن در افغانستان، امنیت ملی ج.ا.ا را تهدید می کند، درگیر شدن ناگزیر ایران در میدان همسایه شرقی و بالتبع کاهش نفوذ و اقتدار محور مقاوت در میدان غرب آسیا است. توجه به این تله راهبردی_ولو با احتمال پایین_ و درک کنش چند بازیگر ذینفع شامل آمریکا، عربستان، امارات و اسرائیل در شرایط خاص، ظریف ترین و پیچیده ترین مقوله ای است که باید در تصمیم گیری امروز ما در خصوص افغانستان مورد توجه قرار گیرد. پیچیدگی تصمیم گیری اینجاست که چگونه باید در ظرف دوگانه های ظاهراً متضادی نظیر: واقع بینی در برابر آرمان گرایی در رویکرد ما به افغانستان؛ اولویت امنیت داخلی ج.ا.ا در برابر حفظ نفوذ ما در افغانستان؛آمادگی برای مواجهه با یک جنگ فرسایشی در افغانستان در برابر تلاش برای ثبات سریع افغانستان ولو با تفوق و همزیستی با طالبان؛همسویی و همنوایی با خواست و اراده دولت های بزرگ نظیر چین و روسیه در افغانستان در برابر کنشگری مستقل ؛ و دوگانه هند و چابهار در برابر چین و گوادر پاکستان؛ سیاستی را اتخاذ کنیم که علاوه بر کاهش تمامی تهدیدات متصور و معین پیش رو بر محیط امنیت ملی کشور؛ در تله راهبردی مورد اشاره واقع نشویم. لازمه این سیاست گذاری هوشمندانه، تحلیل درست و جمع بندی جامع از مجموع بازیگران پیدا و پنهان در افغانستان و پرهیز از تصمیمات هیجانی و تردید در تصمیم گیری است.

 بنیان های ذهنی اعتصابات صِنفی و آینده پیشِ رو

مسئله اعتصاب نیروهای کارگری و کارمندی در برخی صنوف از جمله چالش هایی است که در صورت فراگیر شدن و گره خوردن با مسائل سیاسی، می تواند زمینه های ناامنی گسترده ای را فراهم سازد. این مقوله در میان روش های اعتراضی مختلف، به عنوان فلج کننده ترین مرحله، می تواند سیستم سیاسی و امنیتی کشور را با چالش های زیادی روبرو سازد. بررسی بنیان های ذهنی که باعث نیل به این حرکت می شود، از جمله مسائلی است که می تواند به صورت ریشه ای به حل معضل اعتصابات صنفی بپردازد. در کنار این مقوله نگاهی به آینده پیش رو از حیث برخورد و یا مدارا با این دست اعتراضات نیز از جمله مهمترین رویکردهایی است که باید به آن توجه نمود. همچنان که پیش از این در مقاله هایی به صورت جداگانه، در باب شورش متافیزیکی بحث شد، اکنون نیز از باب انسان عصیانگر و یا شورشگر متافیزیکی به این مقوله پرداخته می شود و زمینه های روانی و ذهنی حرکت به سمت اعتصاب در ایران اکنون مورد تحلیل قرار خواهد گرفت.

 نگاهی آینده نگر به تحلیل آراء باطله انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰

آراء باطله در طبقه بندی سبد رأی دارای جایگاه ویژه تری نسبت به تحریم کنندگان قرار دارد. مرز میان کنشگری اصلاح خواهانه و تجدیدنظرطلبانه در در فاصله میان رأی باطله و تحریم کنندگان قابل بحث و بررسی است. زمینه های حضور صاحبان رأی باطله به مقوله امکان کنشگری سیاسی فعال در چارچوب نظام برمی گردد. صاحبان رأی باطله مانند شمشیری دولبه عمل می نمایند. همانگونه که می توانند در چارچوب نظام به عنوان معتقد شناخته شوند، در صورت نرسیدن به مقصود در قالب لیدر اعتراضات دست به کنشگری خواهند زد. میزان صاحبان رأی باطله و درصد آنها نسبت به واجدین، می تواند میزان ریسک در بی ثباتی را شفاف تر نماید. زیرا این گروه افراد به عنوان موازنه گر شرایط سیاسی جامعه شناخته می شوند. تمرکز و به رسمیت شناختن این گروه به عنوان جریان سوم سیاسی درون نظام، می تواند موجب ترغیب تحریم کنندگان برای خروج از حالت اعتراض رادیکال و براندازی به سمت منتقد درون سیستم شود. ایجاد فضای روانی امکان کنشگری این جریان می تواند زمینه های کاهش رأی باطله و حتی تحریم کنندگان را در انتخابات بعدی به وجود بیاورد. نظریه کنش بوردیو به عنوان ساختار تحلیلی قابل اتّکا می تواند براساس مفاهیمی چون؛ میدان قدرت، اراده کنشگرانه، بازتولید میدان قدرت و طبقات نوین به تحلیل و بررسی آراء باطله کمک برساند.

 بازگشت به برجام و چشم انداز سیاست بین المللی دولت آینده ایران

مذاکرات برجامی به عنوان یکی از موضوع های کلیدی سیاست خارجی جمهوری اسامی ایران در طول شش ماه اخیر بوده است. دونالد ترامپ با خروج از برجام باعث شکل گیری عدم قطعیت های بسیاری در سیاست خارجی و منطقه ای ایران و افزایش مواجهه بین تهران و واشنگتن در طول چند سال گذشته شد. اما تأکید دولت بایدن بر بازگشت به برجام و استقبال جامعه جهانی و ایران از چنین تصمیمی باعث شد تا امیدواری هایی برای کاهش تقابل بین امریکا و ایران شکل گرفته و چشم انداز متفاوتی برای مناسبات بین طرفین ترسیم شود. با گذشت چند ماه از مذاکرات برجامی بین ایران و قدرت های جهانی و انتشار اخبار و گزارش هایی خوشبینانه در خصوص توافق طرفین برای احیای برجام، آینده سیاست بین المللی ایران در شرایط پس از بازگشت به برجام به عنوان موضوعی کلیدی مطرح است. به خصوص اینکه بازگشت به برجام با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در ایران و شکل گیری دولت جدیدی همراه است که می تواند دیدگاه های متفاوت و جدیدی را در خصوص سیاست های بین المللی کشور ارایه دهد. در چنین شرایطی بار دیگر ابهامات و تردیدها در خصوص سیاست بین المللی ایران و به صورت خاص نوع تعاملات و روابط تهران با قدرت های بزرگ افزایش یافته و عدم قطعیت های مربوطه ارایه نگاهی جدید و ترسیم چشم اندازهای احتمالی را ضروری ساخته است. بر این اساس در این نوشتار با مفروض قرار دادن نتایج مثبت مذاکرات برجامی، ضمن اشاره به ابعاد و نگرش های برجامی و ارتباط تحولات انتخاباتی با برجام، تلاش خواهد شد تا چشم اندازهایی برای سیاست بین المللی ایران در شرایط بازگشت به برجام و شکل گیری دولت جدید ترسیم شود.

مذاکرات برجامی وین: رویکردها و عدم قطعیت ها

مذاکرات ایران و قدرت های بزرگ در وین برای احیای برجام مهمترین موضوع سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در مرحله کنونی محسوب می شود. این مذاکرات که پس از به قدرت رسیدن بایدن و استقبال وی از بازگشت به برجام و با میانجیگری ها و حمایت های بین المللی آغاز شد، در چندین دوره برگزار شده و همچنان تداوم دارد. به رغم اینکه اخبار و گزارش های متعددی در خصوص پیشرفت مذاکرات و جدی بودن طرفین برای احیای برجام وجود دارد، می توان به برخی اظهارات و تحلیل های دیگری نیز اشاره نمود که نشانگر عدم قطعیت ها و پیچیدگی های مهمی است که بازیگران کلیدی در مذاکرات با آن مواجه هستند. مذاکرات هسته ای ایران و قدرت های بزرگ را می توان یکی از مهمترین و پیچیده ترین رویدادهای دیپلماتیک و مذاکراتی در روابط بین الملل در طول سال ها و حتی به اعتقاد برخی دهه های اخیر محسوب کرد. چرا که در این مذاکرات از یک سو تمامی قدرت های بزرگ جهانی و ایران به عنوان قدرتی منطقه ای در قالبی نامتقارن حضور یافته اند و از سوی دیگر طیف وسیعی از بازیگران متوسط و منطقه ای دیگر سعی دارند اثرگذاری خاص خود را بر این مذاکرات داشته باشند. ضمن اینکه در سطوح داخلی کشورها به خصوص در امریکا و ایران نیز جریان های سیاسی با دیدگاه ها و منافع متفاوتی حضور دارند که با جایگاه های خاص خود در هرم قدرت در دوره های زمانی مختلف باعث افزایش ابهامات و پیچیدگی های مذاکراتی می شوند. مسئله مهم دیگر اینکه تطویل روندهای مذاکراتی و سپس اجرا یا خروج از برجام باعث شکل گیری تجارب و ایده های جدیدی از سوی بازیگران کلیدی در مذاکرات شده که دستیابی به توافقی دوباره به منظور احیای جدی و اجرای کامل برجام را بیش از پیش دشوار کرده است. با توجه به چنین شرایطی در نوشتار حاضر به دنبال تبیین رویکرد امریکا و ایران به عنوان دو بازیگر محوری در مذاکرات برجامی وین و اشاره به عدم قطعیت های کلیدی مذاکراتی هستیم که باعث پیچیدگی و ابهام بیشتر شرایط توافق هسته ای شده است.

 سناریوهای آینده قوه قضائیه؛ در گام دوم انقلاب اسلامی از حیث عدالت اجتماعی

در مقاله پیش رو با طرح این نکته که  مسئله قوه قضائیه گام دوم باید آن باشد که چگونه عدالت حاصل و بی عدالتی زائل می شود، نه آنکه چگونه با بی عدالتی مبارزه می شود؛  ؛مسئله اصلی قوه قضائیه در گام دوم انقلاب را که با انتصاب رئیس جدید قوه نیز همراه است ؛«تولید عدالت» و نه صرف مبارزه با ظلم، بی عدالتی و تبعیض می داند .در حالی که قوای قضائیه رژیم های لیبرال وقعی به عدالت اجتماعی یا توزیعی نمی گذارند و با نگاهی داروینیستی یا آدام اسمیتی، نحوه توزیع مواهب اجتماعی را به دست قدرتمندان یا بازار آزاد می سپرند، قوه قضائیه تراز جمهوری اسلامی به شدت در برابر سلطه و انحصار می ایستد و با رفع و دفع این مبنای کاملاً ظالمانه، به سمت آرمان «پر کردن جامعه از عدالت» حرکت می کند. بنابراین با ابتنای بر دو عدم قطعیت کلیدی سلطه و انحصار؛ به ترسیم چهار سناریو برای آینده قوه قضائیه از حیث عدالت اجتماعی می پردازد که عبارتند از: عدالت اجتماعی،نبرد با مافیا،نبرد با الیگارشی،ظلم اجتماعی

 تصویرسازی ضد امنیتی و ناخودآگاه بصری جامعه در آشوب های نوین

روند شورش ها و آشوب های پیش رو به ما این نکته را گوشزد می نماید که فرآیند کلاسیک بررسی ناامنی، جوابگوی تحلیل و تطبیق این دست وقایع نیست و باید از ساختارهای نوین مطالعات امنیتی برای این مقولات استفاده نمود. یکی از مهترین وجوه آشوب و شورش، ذهنیت جامعه نسبت به توانایی های حاکمیت در حوزه تأمین امنیت است. در واقع، مفهوم تصویر ذهنی جامعه از وجود امنیت در جامعه و همچنین درک ناخودآگاه بصری آنها از دلایل پنهان فقدان امنیت، می تواند بر شدت یا گستره شورش ها اثر مستقیم بگذارد. تصویرسازی از سوی دیگر می تواند از سوی نیروهای متخاصم برای جامعه ترسیم شده و در حقیقت، امری را مرئی سازد که پیش از این نامرئی تلقی شده است. این مؤلفه همان ساختار آشوب های نوین است که با استفاده از ساختار اندیشه و تئوری والتربنیامین فیلسوف چپ گرا مورد تحلیل واقع شده است. در مقاله پیش رو، به بحث تصویر ذهنی جامعه از وضعیت فقدان امنیت و تحریک ناخودآگاه بصری آنها برای ایجاد شورش و آشوب خواهیم پرداخت.

چشم انداز روابط ایران و ترکیه در حوزه امنیت انرژی منطقه ای تا سال ۲۰۳۰

روابط ایران و ترکیه در طول تاریخ همواره فراز و فرودهای بسیاری را طی نموده و این روابط مختص دهه های اخیر نبوده، نیست و نخواهد بود. ایران و ترکیه دو بازیگر قدرتمند در منطقه پیرامونی محسوب می شوند که هر کدام اهداف مشخصی را دنبال می کند تا به عنوان یک قدرت منطقه ای و هژمون منطقه محسوب شوند. رقابت دو کشور در عرصه منطقه ای سبب تسرّی آن به حوزه امنیت انرژی شده است. از این رو در این نوشتار به دنبال پاسخگویی به این پرسش هستیم که چشم انداز روابط ایران و ترکیه در حوزه امنیت انرژی منطقه ای تاسال ۲۰۳۰ چگونه خواهد بود؟ یافته ها حاکی از این است که چشم انداز روابط ایران و ترکیه در حوزه امنیت انرژی منطقه ای تا سال ۲۰۳۰ مبتنی بر رقابت همراه با حفظ خطوط قرمز دو طرف خواهد بود.

هشدار شناسی : پیش بینی روندهای خشونت پَسا انتخابات

طبق برآورد مؤسسه گفتگو (The Conversation)، طی دوسال گذشته خشونت های انتخاباتی افزایش داشته است که نمونه برجسته آن بلاروس و زیمباوه است. این خشونت ها با وقوع پنج علامت همراه بوده است که شامل؛ سابقه خشونت انتخاباتی،احتمال خطر کودتا،چالش های زیست محیطی،خشونت سیاسی فراگیر و ضعف در تولید ناخالص داخلی(فقر اقتصادی) همراه بوده است. با توجه به وضعیت کنونی کشور و برخی چالش های انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰؛ احتمال بروز خشونت انتخاباتی به دلیل وجود برخی از این پنج علائم وجود دارد. سابقه خشونت انتخاباتی در ایران به سال ۱۳۸۸ بازمی گردد و تکمیل آن با شورش های خیابانی ۹۶ و ۹۸ ؛ می تواند زمینه بروز اغتشاشات جدیدی را فراهم بیاورد. همچنین باید توجه داشت که اغتشاشات ۱۳۸۸، در میان معترضین حالت رومانتیک و عاطفی خاصی تداعی کرده است. گرچه خطر کودتا به معنای مصطلح آن در ادبیات انتخاباتی ایران جایگاهی ندارد، اما القای وجود کودتای سیاسی برای رای در افکار عمومی و یا همراهی بخشی از حاکمیت با معترضین به وضعیت سیاسی کشور می تواند جایگزین این مؤلفه باشد. چالش های زیست محیطی در وضعیت کنونی به سمت کرونا گرایش دارد، اما به دلیل افت حساسیت عمومی نسبت به آن؛ اکنون در وضعیت اقتضائی، گرما و قطعی موقت آب و برق می تواند فشار روانی و خشونت را افزایش دهد. در حوزه اقتصادی، بیش از آنکه ماهیت وجودی فقر تاثیرگذار باشد، برداشت روانی منفی از وضعیت اقتصادی کشور منجر به تولید خشونت می شود. خشونت ناشی از درک منفی از وضعیت اقتصادی، عمق و گستره بیشتری نسبت به دیگر موارد دارد و پایداری آن بیش از بقیه است. خشونت سیاسی فراگیر هرچند در قامت درگیری های فیزیکی کمتر دیده می شود اما خشونت بین الاذهانی هم اکنون در اوج قرار دارد و تحلیل محتوای فضای مجازی نشان از وجود خشم نهفته ای دارد که می تواند به بهانه های مختلف از جمله انتخابات خود را نشان دهد.

دیده بانی آینده

دیده بانی آینده به عنوان یکی از روش های آینده پژوهی که تمرکز اصلی خود را بر شناسایی مخاطرات و فرصت های آینده قرار داده است، یکی از قوی ترین تکنیک های موجود برای تجزیه و تحلیل روند ها و پویش عوامل مؤثر بر یک مسئله است. این یادداشت به معرفی این چارچوب روشی می پردازد.