کلام نخست ( ماهنامه شماره ۷۷ )

سرمقاله این شماره با تمرکز بر مهم ترین موضوع روز یعنی انتخابات ریاست جمهوری، تأثیر ناخودآگاه جمعی بر این مسأله را مورد مداقه قرار داده است. تعیین مؤلفه های مؤثر بر مشارکت و ترغیب جامعه به حضور با تأکید بر بازتولید مؤلفه های اجتماعی از جمله نکات کلیدی این یادداشت است. در بخش خارجی، موضوعات روز همچون آینده روابط ایران و عربستان و چالش های پیش روی این دو کشور در احیای روابط و نیز تأثیر احیای برجام بر این رابطه مورد بررسی قرار گرفته اند. تأثیر برجام بر معادلات سیاسی کشور های غرب آسیا از دیگر موضوعات پنل سیاست خارجی این شماره از ماهنامه است. نقش مقتدی صدر در شکل گیری و جهت دهی سیاست های عراق و قدرت اجماع آفرینی این شخصیت در عرصه سیاسی این کشور موضوع دیگری است که مورد کنکاش قرار گرفته است. در
نهایت آینده چالش های رژیم صهیونیستی و جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر رویکرد های امنیتی ساز بررسی شده است. در بخش داخلی، موضوع آشوب های اجتماعی و چارچوب مفهومی آن با تمرکز بر سمپتوم خشونت و اصل غافلگیری مورد توجه قرار گرفته است. در واقع این مقاله به دنبال پاسخ به این سؤال است که چه عوامل یا پدیده هایی می توانند جرقه آشوب های اجتماعی را روشن کنند. در بخش رصد، روند های جهانی در افق ۲۰۴۰ و نیز سازوکار تصمیم گیری ایالات متحده در قبال بازگشت به برجام دو موضوعی هستند که مورد مطالعه قرار گرفته اند.
در نهایت در بخش مبنا، رویکرد تحلیل اثر متقابل به عنوان ابزاری برای بررسی ارتباط اجزای مختلف یک سیستم بر یکدیگر برای ساخت تصویر آینده معرفی شده است.

تأثیر ناخودآگاه جمعی بر مشارکت در انتخابات ۱۴۰۰
انتخابات ریاست جمهوری در کنار ابزارهای سیاسی که برای تشویق به حضور و مشارکت دارد، واجد ویژگی هایی است که باید بر اساس روند روانی جامعه آنها را تحلیل نمود. تحریک افکار عمومی برای مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری، امری است که با تحلیل روانی جامعه امکان پذیر است و ارجاع دادن آن به مؤلفه های صرف سیاسی اشتباه است. ناخودآگاه جمعی یکی از مهمترین مؤلفه هایی است که در صورت بُروز و ظهور آن در عرصه انتخابات، می تواند زمینه های رشد مشارکت را در پی داشته باشد. توجه به مؤلفه احساسات شدید اذهان نسبت به کهن الگوهایی مانند قدرت و قهرمان که توانایی ظهور در عرصه انتخابات را دارد، توانایی نظام را برای ارتقاء میزان مشارکت افزایش می دهد. در این مقاله با بررسی تأثیر ناخودآگاه جمعی بر مؤلفه افزایش مشارکت به این پرسش پاسخ خواهیم داد که، افکار عمومی بر چه اساسی ( به صورت ناخودآگاه) تصمیم بر مشارکت در انتخابات می گیرند و ریشه این تصمیم به چه مسئله ای باز می گردد.

 سمپتوم خشونت و اصل غافلگیری در آشوب های اجتماعی آینده

بروز و ظهور آشوب های اجتماعی همواره در مطالعات امنیتی و سیاسی دارای دلایل مشخص و سلسله واری هستند که با پیدایش آنها، حدس امکان شورش و آشوب افزایش پیدا می کند. زمینه هایی مانند فشارهای اقتصادی و روانی به جامعه و یا نگرانی از یک چالش فراگیر که وضعیت زیستی افراد را تهدید می کند از این جمله هستند. اما برخی مواقع آشوب های گسترده زمانی رخ می دهد که علائم مشخصی پیش از آن رخ نداده است و یا به بیان بهتر در دستگاه تحلیل کلاسیک هیچ علامتی به وضوح مشاهده نشده است و سیستم های امنیتی دچار غافلگیری شده اند. این مقوله می تواند در حالت عکس آن نیز بروز کند. در وضعیتی که تمام مؤلفه های آشوب وجود دارد، کوچکترین اعتراضی از سوی جامعه رخ نمی دهد. پرسش اصلی این مقاله نیز بر همین مقوله استوار است که، آیا ممکن است پدیده یا روندی از سوی تحلیلگران امنیتی نادیده گرفته شده باشد که در هنگام آشوب اجتماعی یا فقدان آن، متوجه آن نشده باشند یا به بیان بهتر، آیا می توان دلایل آشوب ها و شورش های جدید را در بسترهای دیگری جستجو نمود که تا پیش از این مسبوق به سابقه نبوده است. بررسی نشانه ها، سمپتوم ها و علائم می تواند راهگشای تحلیلگران و پژوهشگران حوزه امنیت، در زمینه پاسخ به این پرسش ها باشد.

جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی: پیشران ها، فرصت ها و چالش های تعامل در فضای مذاکرات برجامی

جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی به عنوان دو کشور محوری در غرب آسیا در طول یک دهه اخیر با افزایش رقابت ها و تنش ها مواجه بوده و نوعی از جنگ سرد بر روابط دو کشور حاکم بوده است. به خصوص با قدرت گرفتن محمدبن سلمان در ساختار قدرت عربستان، ریاض رویکردی تهاجمی و تنش زا را محور سیاست های خود در برابر ایران قرار داد. در شرایط جدید در حالی که ایران و قدرت های جهانی در حال پیشبرد مذاکراتی جدی برای بازگشت به برجام و احیای توافق هسته ای هستند، نشانه های جدیدی از تمایل و اقدام تهران و ریاض برای تعامل و تنش زدایی بروز یافته است. مذاکرات انجام شده بین مقامات ایرانی و سعودی در بغداد و صحبت های ولیعهد عربستان مبنی بر تمایل به بهبود روابط بین دو کشور از جمله اصلی ترین نشانه ها در این خصوص هستند. در چنین فضایی در حالی که مذاکرات برجامی و رویکرد متفاوت دولت بایدن به عنوان کلیدی ترین متغیر در دگرگونی رویکرد سعودی ها در قبال ایران محسوب می شود، فرصت ها و چالش های همزمان برای تعامل، پیچیدگی های بازسازی روابط در شرایط نوین را گوشزد می کند.

رابطه دیالکتیک برجام و مناسبات آتی تهران-ریاض

خصومت و یا دست کم رقابتِ منطقه ای تهران و ریاض در خلال سال های اخیر به امری متداول تبدیل شده و سایه تهدید را بر منافع طرفین در سراسر منطقه افکنده است. امری که نمود آن را در تشدید بحران های داخلی در یمن، لبنان، عراق، سوریه و لیبی به وضوح می توان مشاهده نمود. به باور ناظرین منطقه ای، بخش اعظمی از چالش های سیاسی، امنیتی، قومی و فرقه ای حاکم بر غرب آسیا و شمال آفریقا، متأثر از نزاع حاکم میان این دو قدرت منطقه ای بوده و هرگونه تحولی در مناسبات دوجانبه، با پیامدهای قابل توجهی بر تحولات منطقه ای همراه خواهد شد. اظهارات اخیر محمد بن سلمان مبنی بر ابراز تمایل برای ارتقای روابط با تهران، گواهی بر آغاز پروسه دگرگونی معادلات منطقه ای در آینده ای نزدیک است، امری که نوید بخش کاهش تلاطمات در منطقه پرآشوب غرب آسیا است. در نوشتار حاضر برآنیم تا ضمن اشاره ای گذرا به پیشینه مناسبات دو کشور، به سلسله عوامل منطقه ای و فرامنطقه ای بپردازیم که موجبات چراغ سبز طرفین به ارتقای مناسبات فیمابین شده است. در پایان نوشتار حاضر به تشریح سناریوهای پیش روی روابط تهران و ریاض در آینده نزدیک خواهیم پرداخت.

 رژیم صهیونیستی و جمهوری اسلامی ایران: تشدید تنش ها و رویکردهای امنیتی ساز

در حالی که غرب آسیا در طول یک دهه اخیر با سیر فزاینده ای از رقابت ها و مناقشه های بین قدرت های منطقه ای روبرو بوده است، رقابت ها و منازعات بین رژیم صهیونیستی و جمهوری اسلامی ایران بیانگر سطح متفاوتی از مناقشه و خصومت در میان رقابت بازیگران منطقه ای است. هر چند این رقابت ها در دوره های مختلف به اشکال مختلف در جریان بوده است، اما به نظر می رسد در شرایطی که منطقه وارد دوره گذار شده است، منازعات و درگیرهای بین تهران و تلاویو وارد مرحله جدیدی با سطح بالاتری از تنش شده است و رویارویی های عریان و متداوم بین طرفین به افزایش عدم قطعیت ها و خطرات گسترده تر در مناسبات طرفین انجامیده که می تواند سناریوهای متفاوتی را در روابط طرفین و معادلات منطقه ای رقم بزند. به خصوص با کنار رفتن ترامپ از قدرت و تضعیف سیاست فشار حداکثری غرب علیه ایران، اکنون مقامات صهیونیستی با توجه به تفاوت دیدگاه ها با رهبران امریکا و کشورهای اروپایی به صورت مستقیم و یکجانبه درصدد پیشبرد اهداف و تامین منافع خود در مقابل ایران هستند. حمله به تاسیسات هسته ای نطنز و انجام اقدامات خرابکارانه علیه کشتی های ایرانی به عنوان جدیدترین اقدامات صهیونیستی است که نشانگر تشدید تنش ها و تلاش صهیونیست ها برای امنیتی سازی دوباره ایران است. در این راستا در این نوشتار ضمن اشاره به اهداف و دیدگاه های رهبران صهیونیستی در قبال جمهوری اسلامی ایران در سطح بین المللی و منطقه ای به پیامدها و نتایج احتمالی رویکردهای صهیونیست ها و گزینه های پیش روی ایران پرداخته خواهد شد.

مذاکرات برجامی و آینده معادلات منطقه ای در غرب آسیا

روند و نتایج مذاکرات برجامی به عنوان یکی از مهمترین متغیرهایی است که سیاست منطقه ای جمهوری اسلامی ایران و روابط آن با امریکا در خصوص مسائل غرب آسیا را تحت تاثیر قرار می دهد. با این حال این مساله از مؤلفه های مهم دیگری مانند اهداف و راهبردهای بازیگران کلیدی و از جمله تمایل آنها برای همکاری یا رقابت نیز متاثر است. با بررسی مجموعه متغیرهای اثرگذار بر معادلات منطقه ای در غرب آسیا به نظر می رسد دو عدم قطعیت کلیدی در این خصوص قابل شناسایی است که عبارتند از: وضعیت برجام و وضعیت همکاری های منطقه ای. با توجه به حالت های این دو عدم قطعیت در نهایت می توان سه وضعیت احتمالی در مورد معادلات منطقه ای را تبیین کرد که شامل همکاری های منطقه ای، رقابت نرم منطقه ای و رقابت شدید و منازعات منطقه ای می باشد. در میان این وضعیت ها به نظر می رسد رقابت نرم منطقه ای از احتمال وقوع بیشتری برخودار است، چرا که گفتگوهای برجامی با موفقیت های مهمی همراه بوده و نظر به اراده مثبت ایران و امریکا برای بازگشت به برجام در هر صورت احتمال موفقیت این مذاکرات از شکست آن بیشتر است. اما در سطح منطقه ای هنوز اختلافات بسایر مهمی بین بازیگران کلیدی وجود دارد که احتمال رقابت را در مقایسه با همکاری افزایش می دهد.

مُقتدی صدر و یکّه تازی در عرصه سیاسی عراق

از زمان فروپاشی حکومت بعثی در عراق، سرزمین میانرودان با فراز و نشیب های متعدد همراه شده و آبستن تحولات گوناگون بوده است. برایند رخدادهای سپری شده گواه آن است که در فقدان خلاء ناشی از سقوط صدام حسین، عراق به عرصه ای برای تاخت و تاز و رقابت قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل شده است. مسئله یادشده موجب گردیده تا عراق با بحران های متعددی از قبیل
بروز و ظهور سلفی گری، خطر تجزیه و آشوب های دائمی دست و پنجه نرم کند. در فضای یاد شده احزاب و جریان های کثیری با مشرب های فکری متفاوت و گاه متعارض در صحنه سیاسی عراق به ایفای نقش پرداخته اند. از سید مقتدی صدر به عنوان یکی از قدرتمند ترین بازیگران عرصه سیاست در عراق، در طول سال های سپری شده نام برده می شود. نفوذ تاریخی خاندان صدر در عراق، تأکید سید مقتدی بر دفاع از محرومین و سرودن شعار ملی گرایانه با تکیه بر مشی پان عربیسم وایجاد ائتلاف های پی در پی در عرصه میدانی عراق، در کنار موج سواری او بر بحران های داخلی، فرصت مساعدی را برای عرض اندام سید مقتدی صدر در صحنه سیاسی عراق فراهم آورده است. برایند تحولات سیاسی – اجتماعی عراق گواه آن است که سید مقتدی صدر و هم پیمانانش نقش بسزایی در شکل گیری دولت های مختلف عراق در طول سال های پس از ۲۰۰۳ ، ایفا نموده اند.ائتلاف با جریان های اسلام گرا، مقابله با رادیکالیسم سُنّی و سپس هم پیمانی با سکولارها، کُردها و کمونیست ها و اتخاذ مواضع دو پهلو پیرامون جایگاه ایران و ایالات متحده در عراق، تنها بخشی از کارنامه و مواضع متعارض سید مقتدی در طول دو دهه اخیر بود که به وضوح بیانگر بندبازی او در عرصه سیاست عراق است.
در این نوشتار بر آنیم تا با اشاره ای گذرا به تحرکات سیاسی صدر، به بررسی بُن مایه های فکری او پرداخته و به ترسیم نقش وی و مواضعش در آینده سیاسی عراق با تمرکز بر انتخابات پیش روی این کشور بپردازیم.

روندهای جهانی و افق ۲۰۴۰ (قسمت دوم)

شورای ملی اطلاعات آمریکا گزارشاتی را تحت عنوان روند های جهانی، هر چهار سال یک بار منتشر می کند که در آن، با بهره گیری از منابع داده ای گوناگون و رویکرد های آینده پژوهی همچون تدوین سناریو، روند های راهبردی آینده را تصویر می کند. در این سری از یادداشت ها، قصد داریم تا با برداشتی کاربردی از این گزارش، مهم ترین نکات آن را به همراه برخی ملاحظات و تجویز های راهبردی ارائه نماییم. دوّمین یادداشت از این سری به ادامه موضوع جمعیت و روند های آینده آن و نیز پیامد های تغییر جمیعیت در نواحی جغرافیایی گوناگون و نیز ساختار های اقتصادی متفاوت می پردازد.

بازگشت محتمل آمریکا به برجام؛ چالش ها و مسائل

پیچیدگی ساختار سیاسی ایالات متحده آمریکا و نقش هر یک از ارکان قانون گذاری، اجرایی و قضایی این کشور در پیشبرد سیاست های خارجی ایالات متحده، بستری چالش زا برای بررسی سناریو های بازگشت این کشور به برجام بعد از دوره ریاست جمهوری ترامپ ایجاد کرده است. این یادداشت به عنوان بخشی از پژوهش کنگره آمریکا در خصوص این مسأله مورد توجه قرار گرفته است.

تحلیلِ اثر متقابل (قسمت اوّل)

شناسایی و تحلیل موجودیت های موثر بر یک روند و بررسی نوع تاثیر این عوامل بر شکل گیری تصویر آینده ، از موضوعات مهمی است که مورد توجه پژوهشگران حوزه آینده پژوهی قرار گرفته است. از این رو رویکرد های گوناگونی برای مواجهه با این مساله توسعه یافته اند که تکنیک تحلیل اثر متقابل از جمله آنهاست. این یادداشت به بررسی چارچوب مفهومی این روش می پردازد.