کلام نخست ( ماهنامه شماره ۷۶ )

مسأله احیای برجام و بازگشت ایالات متحده آمریکا به تعهدات برجامی خود مهم ترین مسأله عرصه سیاست خارجی کشور به حساب می آید. از این رو، سرمقاله این شماره از نامه آینده پژوهی به کنکاش پیرامون نقشه راه جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با فریب راهبردی ایالات متحده در خصوص تکرار چرخه برجام می پردازد. سرمقاله با احتساب شرایط داخلی ایران و نسبت آمریکا با برجام، پیشنهاداتی راهبردی برای مدیریت این مسأله ارائه می دهد.
تقویت روابط عراق و عربستان سعودی در پی سفر نخست وزیر عراق به این کشور و تأثیر آن بر شرایط سیاسی منطقه و نقش جمهوری اسلامی ایران در غرب آسیا، موضوع دو یادداشت حوزه سیاست خارجی است. مقاله نخست به بررسی تأثیر ارتقای روابط بین دو کشور بر جایگاه منطقه ای ایران می پردازد. مقاله دوم به تأثیرات این روابط بر فضای سیاسی و امنیتی غرب آسیا و کشور های حاشیه خلیج فارس اشاره می کند. سند همکاری راهبردی ایران و چین نیز از دیگر موضوعات داغ سیاست خارجی است که در این شماره بدان پرداخته شده است. چشم انداز روابط ایران و چین در پرتو سند همکاری بیست و پنج ساله و ابعاد گوناگون این رابطه، موضوع یکی از مقالات این شماره از نامه آینده پژوهی است. روابط و زورآزمایی ایالات متحده و چین در منطقه غرب آسیا و تأثیر سند همکاری ایران و چین بر این رقابت، موضوع دیگری است که مورد مداقه قرار گرفته است.
در حوزه مسائل داخلی، انتخابات ریاست جمهوری و مؤلفه مشارکت مهم ترین مسأله نظام سیاسی کشور محسوب می شود. از این رو، در مقاله ای با تمرکز بر این دوره از انتخابات، به موضوع خشونت و آستانه تحمل اجتماعی پرداخته شده است. خشونت به عنوان یک کنش اجتماعی و تأثیر و تأثر آن از فضای سیاسی کشور، به خصوص در بازه برگزاری انتخابات، از جمله مسائلی است که تصمیم گیران حوزه امنیت ملی توجه ویژه ای به آن خواهند داشت. این مقاله به ارائه چارچوب نظری و نیز برخی پیشنهادات سیاستی پرداخته است. شبکه اجتماعی کلاب هاوس و فرصت ها و تهدید های ناشی از گسترش مخاطبان ایرانی آن، موضوع بخش فضای مجازی این شماره می باشد. بررسی راهبردی آینده این بستر و ارائه پیشنهادات سیاستی از جمله موضوعات مطرح در این یادداشت است.
در حوزه رصد، گزارش روند های جهانی افق ۲۰۴۰ شورای ملی اطلاعات آمریکا مورد بررسی قرار گرفته است. این گزارش، محرک های ساختاری تغییرات روند های جهانی را مورد مطالعه قرار داده است. در این یادداشت، اولین محرک ساختاری، یعنی نیروی انسانی مورد توجه قرار گرفته است. در بخش پایانی، ادامه معرفی رویکرد تحلیل ریخت شناسی و ارتباط آن با روش های تدوین سناریو مورد مطالعه قرار گرفته است.

 نقشه راه برجامی آمریکا و هشدارِفریب استراتژیک (احتمال تکرار چرخه ی برجام)
پس از گذشت حدود سه سال از خروج آمریکا از برجام و اعِمال فشارِ حداکثری علیه ملت ایران و نیز چند ماه از آغاز دوره ریاست جمهوری بایدن و در مقابل، مقاومت فعال و حداکثری نظام در برابر فشار مذکور و در نهایت اعلان رسمی سیاست نظام توسط رهبر معظّم انقلاب مبنی بر تعیین پیش شرط لغو همه تحریم های آمریکا و راستی آزمایی آن برای بازگشت متقابل ایران به تعهدات برجامی، نشانه هایی از بازگشت آمریکا به برجام و کاهش فشارهای اعمالی برُوز یافته است که اگرچه در شرایط فعلیِ کشور و نابسامانی ها و فشارهای شدید و ملموس معیشتی باید از آن استقبال کرد، اما همزمان ضرورت پیش نگری و برآورد واقع بینانه برای اتخاذ دستورکار هوشمندانه به منظور پیشگیری از فریب استراتژیک را اجتناب ناپذیر می سازد.آنچه که ضرورت چنین برآوردی را اجتناب ناپذیر می کند، تصویری ناخوشایند از داستان گذشته برجام و بدعهدی های آمریکا است و لذا طرح این سؤال اساسی را معتبر می کند که آیا روایت پیشین از داستان برجام ممکن است تکرار شود ؟! پاسخ من به این پرسش از زاویه آمریکایی حتما مثبت است اما این امکان پذیری به معنای تحقق پذیری نیست چراکه در این سوی تجربه ای گرانبها تولید شده است و روا نیست که مارگزیده از یک سوراخ دوباره گزیده شود. لازمه این هوشمندی پرهیز از نگاه مقطعی و سیاست زدگی، عجله نداشتن و اجماع داخلی است. در همین ابتدا بر این نکته تصریح می شود که مقصود من از تصویر ناخوشایند برجام نفی یا تأیید برجام نیست بلکه تأیید بر این است که درخصوص ناخوشایندی تصویر برجای مانده از برجام در دوره ای که گذشت_ به جز مقطعی کوتاه_ اجماع وجود دارد. اکنون می خواهیم به آینده نگاه کنیم و مفروض بر تمایل به حفظ برجام، منافع ملی و راهبردی خود را محقق کنیم.

 انباشت خشونت و آینده مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰

کنشگری در عرصه انتخابات ریاست جمهوری دارای الزامات رفتاری و هنجاری است که در صورت نهادینه شدن آن، شاهد افزایش مشارکت خواهیم بود. نگاه ایجابی به این هنجارها تنها نیمی از راه دعوت به حضور در عرصه سیاسی است و نیمه دیگر آن وجوه سلبی است که بر کنشگری تأثیر منفی می گذارد. خشونت به عنوان امری ضد کنش، روندهای سیاسی منتج به مشارکت را تحت تأثیر قرار می دهد. خشونت در این مقاله، نه به معنای درگیری فیزیکی بلکه در مقیاس روانی و درونی شده آن مدنظر قرار دارد. در حقیقت، قدرت و خشونت مدنظر این نوشتار، اموری هنجاری هستند که از بعد فیزیکی خارج شده و در افکار عمومی انتشار یافته اند. لذا پرداختن به آنها مستلزم نگاه هنجاری و ارزشی است. پرسش اصلی این مقاله، تاثیرات بازدارنده افزایش خشونت نهادینه شده را هدف قرار داده است و تاثیر انباشت خشونت را بر آینده مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد. روندهای افزایش خشونت نهادینه شده و زمینه های رشد آن و همچنین تاثیرات منفی که بر امر مشارکت سیاسی خواهد داشت؛ از جمله مسائلی است که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد. لزوم کاهش خشونت روانی موجود در جامعه برای بسترسازی کنشگری سیاسی در انتخابات پیش رو از جمله مهمترین نکاتی است که به آن پرداخته خواهد شد.

گرایش به شبکه اجتماعی کلاب هاوس؛ فرصت ها و تهدیدها

شبکه های اجتماعی طی سال های اخیر، در تغییرات کلان هنجاری و ارزشی جامعه ایرانی تاثیر بسزایی داشته اند. ایجاد فضای دیالوگ و گفتگو میان اقشار و طبقات مختلف سیاسی و اجتماعی از دیگر ویژگی های بارز این مسئله است. در میان پلتفرم های مختلفی که برای ارتباط گیری از آنها استفاده می شود، طی ماه های اخیر، نرم افزار کلاب هاوس جایگاه ویژه ای پیدا کرده است. برخط بودن مخاطبین و امکان گفتگوی بدون حد و مرز از مهمترین دلایلی است که باعث رشد چشمگیر گرایش به این پلتفرم شده است. همچنین، برخی تبعات امنیتی که می تواند چالش زا باشد، مانند بسترسازی برای جمع آوری اطلاعات توسط دشمن از چالش هایی است که باید به آن توجه شود. در این مقاله با بررسی چرایی گرایش به این شبکه اجتماعی، به موضوع فرصت ها و چالش های پیش روی کشور در این حوزه خواهیم پرداخت. توازن یا عدم توازن بین فرصت ها و چالش ها از مهمترین مسائلی است که باید با توجه به آن، درباره آینده استفاده از این نرم افزار در سطح کلان بحث و بررسی صورت بپذیرد. این مقاله با رویکردی راهبردی به این موضوع خواهد پرداخت.

ارتقای مناسبات بغداد-ریاض و پیامدهای آن بر موقعیت منطقه ای تهران

مناسبات سیاسی بغداد و ریاض در خلال نُه دهه اخیر با فراز و فرودهای متعدد همراه بوده است. سرانجام و پس از گذشت قریب به سه دهه از خاتمه جنگ خلیج فارس، در آوریل ۲۰۱۹ کنسولگری سعودی به نشان بهبود روابط با عراق در بغداد بازگشایی شد. قدرت گیری مصطفی الکاظمی در عراق در پی یک سلسله اعتراض های داخلی، فرصتی طلایی بود تا سعودی با بهره گیری از تنش ها در عراق و متهم کردن ایران به عنوان عامل کلیدی بحران به ارتقای مناسبات سیاسی خویش با بغداد متمایل شود، امری که با چراغ سبز الکاظمی به مراودات وسیع مقامات میان بغداد و ریاض منتهی شد. برآیند کارنامه یک ساله الکاظمی، حکایت از نفوذ غیرقابل کتمان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی سعودی در عراق دارد؛ پروسه ای که به تغییرات نسبی در موازنه قوا درون عراق و تغییر نسبی در مناسبات منطقه ای منتهی شده است. در این نوشتار ضمن اشاره به پیشینه مناسبات عراق و سعودی، به اهداف طرفین در زمینه ارتقای مناسبات فی مابین پرداخته و به پیامدهایِ این سیاست بر مناسبات داخلی عراق و موقعیت منطقه ای ایران اشاره خواهد شد. در خاتمه نیز به آینده های محتملِ پیش رو در این مسیر پرداخته می شود.

 برنامه همکاری جامع ایران و چین: ابعاد و چشم اندازهای همکاری

امضای برنامه همکاری جامع ایران و چین موسوم به سند مشارکت جامع راهبردی ایران و چین از سوی وزرای خارجه دو کشور به عنوان یکی از گام های کلیدی در روابط طرفین در طول چند دهه اخیر محسوب می شود. سابقه این سند به سفر رسمی شی جین پینگ، رئیس جمهوری خلق چین به تهران در بهمن ماه ۱۳۹۴ برمی‌گردد که در جریان‌ آن  جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین با صدور بیانیه‌ای، سطح روابط دو کشور را به  مشارکت جامع راهبردی  ارتقاء دادند و به پیشنهاد طرف ایرانی به منظور تنظیم روابط بلندمدت در بازه زمانی ۲۵ ساله با چین، طرفین در بند شش بیانیه مذکور تمایل و آمادگی خود برای رایزنی و مذاکره جهت انعقاد سند همکاری بلندمدت را اعلام نمودند. سرانجام پس از رایزنی های چند ساله  و تهیه پیش نویس های متعدد سند مذکور نهایی شد و به تایید مراجع عالی دو کشور رسید. در حالی که امضای این سند به واکنش های مختلفی در داخل کشور و عرصه بین المللی منجر شده است، اهمیت و توجه بالایی را در عرصه روابط دو جانبه و بین المللی کسب کرده است. به خصوص اینکه از منظر ایران امضای این سند با روند پرچالش و پیچیده بازگشتن به برجام از سوی ایران و امریکا همراه شده و به عنوان پرونده ای با اثرگذاری در عرصه های مختلف مطرح شده است. با توجه به این مهم در این نوشتار ضمن اشاره مختصر به ابعاد و فرصت های این سند برای دو کشور به تبیین چشم اندازهای احتمالی آن خواهیم پرداخت.

عربستان سعودی و عراق: تحولات و چشم انداز روابط

سفر مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق به عربستان و دستیابی به توافقاتی جدید با مقامات سعودی به منظور ارتقای روابط دو کشور، اهمیت تعاملات جدید بین طرفین در چهارچوب تحولات و شرایط منطقه ای را گوشزد می کند. هر چند سفر اولیه الکاظمی به عربستان در ماه های نخستین حکومت وی در سال ۲۰۲۰ به دلیل کسالت پادشاه سعودی لغو شد، اما تعاملات و دیدارهای متوالی بین مقامات دو کشور و دیدار نخست وزیر عراق از ریاض اهمیت این روابط برای دو کشور عربی را به خوبی نشان می دهد. در حالی که ریاض رویکردی سلبی در قبال عراق پس از صدام در پیش گرفته بود، در دوره ملک سلمان تغییر رویکرد سعودی ها و تلاش برای نزدیکی و ارتقای روابط با عراق بدین معنی است که روابط و شرایط منطقه ای عراق و معادلات حاکم بر موازنه قدرت منطقه ای در حوزه خلیج فارس با تحولاتی روبرو است که می تواند به تدریج شرایط سیاسی منطقه را با تغییراتی مواجه سازد. به خصوص اینکه یکی از اهداف کلیدی سعود یها از گسترش روابط با عراق، موارنه سازی در برابر ایران در این حوزه و کاهش نفوذ و تضعیف پیوندهای بین بغداد و تهران محسوب می شود. با توجه به این مهم در این نوشتار ضمن اشاره به پیشینه روابط عربستان و عراق به تبیین تحولات و شرایط جدید این روابط در دوره ملک سلمان پرداخته شده و تلاش می شود تا نکات و ملاحظاتی نیز درباب چشم انداز تعاملات بین دو کشور ارایه شود.

امریکا و چین در غرب آسیا: رو یکردها و رقابت ها

غرب آسیا در طول قرون متمادی یکی از حوزه های اصلی رقابت قدرت های بزرگ بوده است. در شرایط جدید بین المللی در حالی که امریکا و چین به عنوان دو قدرت برتر بین المللی رقابت های جدیدی را تجربه می کنند، این پرسش مطرح است که این دو قدرت بزرگ چه رویکردهایی را در غرب آسیا دنبال نموده و چنین رویکردها و رقابت هایی می تواند با چه پیامدهایی همراه باشد؟ به خصوص با مطرح شدن توافق مشارکت راهبردی بین ایران و چین و بروز واکنش های مختلفی در قبال آن، این موضوع اهمیت بیشتری یافته است که واشنگتن و بجینگ چه اهداف و دیدگاه هایی در این منطقه داشته و رقابت های این دو قدرت جهانی می تواند به چه نحوی ساختار قدرت و معادلات ژئوپلیتیک منطقه ای را دچار تغییر سازد. به همین منظور در این نوشتار ضمن اشاره به رویکردهای امریکا و چین در غرب آسیا، به تبیین پیامدهای احتمالی این سیاست ها و رقابت ها خواهیم پرداخت.

روندهای جهانی و افق ۲۰۴۰ (قسمت اول)

شورای ملی اطلاعات آمریکا گزارشاتی را تحت عنوان روندهای جهانی، هر چهار سال یک بار منتشر می کند که در آن، با بهره گیری از منابع داده ای گوناگون و رویکرد های آینده پژوهی همچون تدوین سناریو، روندهای راهبردی آینده را تصویر می کند. در این سری از یادداشت ها، قصد داریم تا با برداشتی کاربردی از این گزارش، مهم ترین نکات آن را به همراه برخی ملاحظات و تجویزهای راهبردی ارائه نماییم. اولین یادداشت از این سری، به موضوع محرک ها و عوامل ساختاری تشکیل دهنده تصویر آینده، با تمرکز بر عامل جمعیت و توسعه انسانی اختصاص دارد.

تحلیل ریخت شناسی و آینده پژوهی سناریو محور (قسمت دوم)

یادداشت شماره قبل ماهنامه به معرفی رویکرد تحلیل ریخت شناسی و حیطه کارکرد این روش پرداخت. در این مقاله، ارتباط رویکرد تحلیل ریخت شناسی با مفاهیم آینده پژوهی، به خصوص رویکرد سناریو نویسی راهبردی مورد توجه قرار می گیرد. بررسی ابعاد این ارتباط و نحوه استفاده بهینه از رویکرد تحلیل ریخت شناسی در تدوین سناریو های آینده از جمله موضوعات مورد بحث این نوشتار در حوزه مبانی روش شناسی می باشد.