حوادث پاییز ۱۴۰۱؛ عبرت ها و ملاحظات راهبردی برای سیاست گذاری در سال ۱۴۰۲

همچنان که رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم انقلاب، که به مثابه تصویر آرمانی و در عین حال واقع‌نگر آینده ایران اسلامی است، تصریح نموده‌اند، انقلاب اسلامی همچون پدیده‌ای زنده و بااراده، همواره دارای انعطاف و آماده‌ی تصحیح خطاهای خویش است، امّا تجدیدنظرپذیر و اهل انفعال نیست. به نقدها حسّاسیّت مثبت نشان می‌دهد و آن را نعمت خدا و هشدار به صاحبان حرف های بی‌عمل می‌شمارد، امّا به هیچ بهانه‌ای از ارزش‌هایش که بحمدالله با ایمان دینی مردم آمیخته است، فاصله نمی‌گیرد. از اینرو، یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های کارگزاران نظام، تلاش روزافزون در جهت تحول در همه حوزه‌ها و تامین مصالح عمومی و نیز ارائه تصویری حقیقی از حرکت کلان نظام جمهوری اسلامی ایران خواهد بود. سرمقاله حاضر به بررسی درس‌آموخته‌های اغتشاشات پاییز ۱۴۰۱ و اهمیت ترمیم تصویر ذهنی جامعه از حرکت کلی کشور و  نیزتحقق اهداف کلان انقلاب مبتنی بر راهبردهای ابلاغی رهبر معظم انقلاب می‌پردازد. بررسی مدل ذهنی برساخت نظام سلطه متاثر از حوادث اخیر و نیز ارائه راهکارهایی در راستای میدان‌داری در عرصه شناختی جامعه از مهم‌ترین فرازهای سرمقاله این ماهنامه خواهد بود.

  تحلیل بیانات رهبر معظم انقلاب در مقوله بدپوششی زنان؛ از تبیین تا استراتژی

نحوه برخورد دسته ها و گروه های مختلف با مسئله بی حجابی در سال های اخیر چالش اصلی روانی جامعه را شکل داده است و همین امر در پرونده مهسا امینی باعث درگیری ناخواسته کشور در بی ثباتی شش ماهه گردید. لذا اهمیت این امر در افکار عمومی و همچنین رویکرد تصمیم سازان بیش از پیش مشهود است. هم اکنون با آغاز سال ۱۴۰۲ ، با توجه به برجسته شدن مسئله پوشش در جامعه، مجددا شاهد افزایش تنش ها در حوزه تصمیم سازی و به تبع آن افکار عمومی در مقوله حجاب هستیم. یکی از رویکردها به برخورد رادیکال و جزمی و نگاه دیگر، سکوت محض تا رفع چالش های دیگر را عنوان می نماید. حال آنکه ادبیات مقام معظم رهبری(مدظله العالی) در مقوله چالش بی حجابی از رویکرد ترکیبی دیگری حکایت دارد. ایشان با درپیش گرفتن استراتژی اقناعی، سعی در توجه دادن جامعه زنان ایرانی به سطحی عمیق تر از مقوله آزادی زنان دارند که در صورت تحقق این مطلب، مسئله برهنگی و پوشش از دایره اختلافات بیرون خواهد شد و نظم روانی به محیط اجتماعی بازخواهد گشت. در این متن با بررسی ساختار اقناعی اندیشه ایشان، رویکرد ترکیبی به مقوله بی حجابی را مدنظر قرار خواهیم داد.

جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان؛ روندها و چالش ها

از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور جمهوری های تازه استقلال یافته در شمال ایران، روابط تهران با هر یک از این کشورها، ویژگی ها و مشخصه های خاص خود را داشته است. در این میان جمهوری آذربایجان به دلیل پیوندهای قومی و مذهبی و ظرفیت های ویژه به خصوص در حوزه انرژی در سیاست خارجی ایران اهمیت خاصی داشته است. در حوزه قفقاز جنوبی مناقشه قره باغ بین ارمنستان و آذربایجان به عنوان اصلی ترین پیشران روندهای سیاسی و امنیتی در این حوزه بوده و سیاست خارجی بازیگران خارجی را در خصوص این منطقه شکل داده است. در این میان ایران به عنوان دارنده مرزهای طولانی با این کشورها و ظرفیت های سیاسی و امنیتی خاص همواره کوشیده است تا در قالب سیاست بی طرفی و انجام تلاش های میانجیگرانه به توسعه صلح و ثبات در مرزهای شمالی خود کمک کند و مانع از تشدید مناقشات و بحران ها در این حوزه شود. با این حال تداوم مناقشات و تعارض منافع بازیگران این حوزه در کنار نقش مداخله گرانه بازیگران خارجی باعث طولانی شدن بی ثباتی ها و بحران ها و افزایش پیچیدگی در قفقاز جنوبی شده است. با توجه به این مهم در این نوشتار ضمن اشاره به اصلی ترین روندها و رویکردها در خصوص جمهوری آدربایجان و قفقاز جنوبی، مسایل و چالش های کلیدی پیش روی جمهوری اسلامی ایران در این حوزه را تبیین نموده و در پایان برخی نتایج و ملاحظات ارایه خواهد شد.

سناریوهای آینده روابط ایران و عربستان

روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در طول دهه های گذشته با فراز و نشیب های مختلفی همراه بوده است. تحولات یک دهه اخیر روابط نمودار کاملی از چنین فراز و فرودها در مناسبات دو کشور را بازگو می کند. افزایش رقابت های منطقه ای و تشدید تنش های بین دو کشور در سال های پس از ۲۰۱۱ و قطع شدن روابط دو کشور و در ادامه تمایل به کاهش تنش ها و توافق برای از سرگیری روابط به خوبی نشانگر این مساله است که روابط تحت تاثیر عوامل مختلفی با عدم قطعیت بالا قرار داشته و در هر دوره می تواند تغییرات و نوسانات جدیدی را تجربه کند. قطع شدن روابط ایران و عربستان در نتیجه تشدید رقابت ها و تنش های بین دو کشور مرحله جدیدی در مناسبات طرفین بود که به افزایش هزینه ها و مشکلاتی برای دو کشور منجر شد. اما در نهایت رهبران دو کشور با درک جدیدی از تحولات منطقه ای روند جدیدی از تنش زدایی و گفتگو برای حل و فصل اختلافات را آغاز کردند. مذاکرات بین ایران و عربستان برای مهار تنش ها و از سرگیری روابط از فرودین ۱۴۰۰ در بغداد آغاز شد و تا بهار ۱۴۰۱ پنج دور مذاکره بین طرفین با تمرکز بر موضوعات امنیتی انجام شد. ضمن اینکه همزمان برخی مذاکرات و گفتگوها بین مقامات ایرانی و سعودی در عمان نیز در حال انجام بود. . با این حال سفر رئیس جمهور چین به عربستان در آذرماه ۱۴۰۱ و سپس سفر ریاست جمهوری ایران به چین در بهمن ماه همین سال باعث طرح پیشنهادات و تفاهم برای گفتگوها و توافقات جدیدی بین دو کشور شد که باعث توافق مقامات ارشد دو کشور در اسفند ماه ۱۴۰۱ برای از سرگیری روابط شد. در این نوشتار ضمن اشاره به مهمترین عوامل و پیشران های اثرگذار بر روابط و تبیین میزان اهمیت و عدم قطعیت هر یک از این مولفه ها، به ترسیم سناریوهای اصلی روابط برای دو سال آتی پرداخته می شود و برخی ملاحظات در خصوص هر کدام از سناریوها ارایه خواهد شد.

تحولات فناورانه و اجتناب ناپذیری آن در بازطراحی حکمرانی؛ سناریوهای حکمرانی در اروپا در افق ۲۰۳۰

تحولات عمیق چند دهه اخیر در بسترهای اجتماعی و سیاسی جامعه که مشخصه اصلی آن می توان در کُنش و واکنش های پیچیده میان امر واقع و مجاز با محوریت فناوری های دیجیتالی خلاصه کرد، تاثیرات چشم گیری بر شهروندان، شرکت ها و حکومت ها بر جای گذاشته و زمینه لازم را برای بازاندیشی در مناسبات آن ها فراهم آورده است. با افزایش فزاینده ارتباطات، شبکه های اجتماعی اشکال جدیدی از اطلاعات فراگیر، تعاملات و پیوندهای مستقل از مکان را برای جوامع دارای کارویژه های سیاسی-اجتماعی عرضه کرده است. این تحول جدید در کنار ایجاد پایگاه های فراگیرتر داده، مناسبات جدیدی را در ساختار قدرت و سیاس تگذاری پدید آورده است. این مقاله به بررسی تاثیرات فناوری بر ساخت جدید قدرت و بازطراحی چارچوب ها و روش های حکمرانی می پردازد.

خطای چهارگانه شناختی کارگزاران در حوزه مواجهه با کنش های اجتماعی

عمده تحلیل های حوزه روانشناختی و همچنین ناخودآگاه جمعی بسوی خطای راهبردی جامعه در تشخیص روندهای کلان بازمی گردد اما کمتر به روندهای خطای تحلیلی کارگزاران در تصمیمات راهبردی پرداخته می شود. این غفلت، آسیبی را به مثابه یک کوه یخ در بطن سیاستگذاری کشور پنهان می نماید که آسیب آن در بلندمدت و در روندهای کلان اجتماعی هویدا خواهد شد. ترتیبات اتخاذ شده در تولید تصمیمات راهبردی زمینه واکنش های اجتماعی را به همراه دارد، لذا نحوه تصمیم سازی و از آن مهمتر، بنیان های ذهنی سازنده تصمیم از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تغییر ماهیت تصمیمات بنا بر تغییر در برداشت مسئولان از وضعیت جامعه و نسبت سنجی خود با آن است. به هر میزانی که یک کارگزار خود را در برابر جامعه تصور نماید، سیاست تنش زا و در مقابل آن سیاست های وحدت گونه اتخاذ خواهد نمود. اما اینکه چه مسائلی باعث تولید هرکدام از این روندها می شود باید مورد دقت قرار بگیرد. در همین راستا، متن حاضر با بررسی چهار خطای شناختی رایج در ساحت تصمیم سازی ایران، روندهای آسیب زای پیش رو را بر اساس کنش و واکنش سیستم – جامعه مورد تحلیل و بررسی قرار خواهد داد.

آینده مشارکت سیاسی و ظرفیت های حل تعارضات داخلی

چالش ها و تعارضات سیاسی در کشورها امری طبیعی تلقی می شوند. همواره جامعه خواست و نیازهای خود را از طرق مختلف به سطوح عالی حاکمیت القا می نماید. گاهی ممکن است از طریق صندوق رای باشد و گاه از طریق تجمعات اعتراضی پیام خواست جدید ارائه شود. اما در نهایت، این دست مسائل درون ساختارهای ملّی حل و فصل می شوند و کنش های راهبردی و تعیین کننده یک کشور در هیچ عقیده و جایگاهی از طریق کنترلگری بیگانگان صورت نمی پذیرد. ایران نیز به عنوان کشوری روبه رشد از این تعارضات مصون نیست. گاهی استقبال پر شور در انتخابات و گاهی اعتراضات خیابانی زبان گویای جامعه برای ارائه خواست های نوین خود است. اما با تمامی این احوال، تعارضات و تصمیمات سیاسی کشور امری داخلی محسوب می شود. لذا حاکمیت و جامعه به مثابه یک خانواده بزرگ به حل و فصل اختلاف نظرات متعدد خود می پردازند. آینده مشارکت سیاسی نیز بستگی به ظرفیت های دارد که افکار عمومی و تصمیم سازان راهبردی برای حل تعارضات تعیین می نمایند. در این متن به بررسی ظرفیت ها و توان داخلی کشور در حل تعارضات سیاسی به سمت افزایش مشارکت در سال پیش رو خواهیم پرداخت.

  توافق پکن: پیامدها برای روابط عربستان و امریکا

توافق بین مقامات ایرانی و سعودی برای از سرگیری روابط در اسفندماه ۱۴۰۱ در پکن یکی از مهمترین تحولات در سیاست خارجی ایران و منطقه غرب آسیا محسوب می شود. ایران و عربستان در طول دو دهه اخیر شاهد افزایش رقابت ها و تنش ها در مناسبات بودند که در نهایت به قطع شدن روابط  دو کشور در سال ۱۳۹۴ انجامید. سیاست خارجی تهاجمی عربستان در دوره ملک سلمان و تلاش برای رویارویی با ایران و به خصوص همکاری های گسترده با امریکا در دوره ترامپ برای اعمال فشار حداکثری بر ایران از علل و نمودهای اصلی تنش ها در روابط طرفین بود. ضمن اینکه ایران نیز با بهره گیری از ظرفیت های قدرت خود در قالب محور مقاومت اعمال فشار بر عربستان و مهار این کشور را مورد تاکید قرار داد. با این حال گذشته از عوامل افزایش رقابت و تنش بین ایران و عربستان، در نهایت افزایش هزینه ها و فشارهای ناشی از رقابت های منفی حداکثری و تنش های فزاینده باعث شد تا رهبران دو کشور در طول دو سال گذشته به روند جدیدی از تعاملات برای مهار تنش ها و کاهش اختلافات وارد شوند. پنج دور از مذاکره بین مقامات ایرانی و سعودی با میزبانی بغداد در کنار گفتگوهای حاشیه ای طرفین در عمان در نهایت در توافق طرفین با میزبانی چین به نتیجه رسید و با توافق وزرای خارجه دو کشور برای رسمی ساختن روابط و پیشبرد روند جدید مناسبات باعث آغاز فصل جدیدی از تعاملات بین دو کشور شده است. با توجه به این مهم در این نوشتار به بررسی پیامدهای توافق پکن بین تهران و ریاض برای روابط عربستان و امریکا می پردازیم. در این راستا ابتدا تعاملات عربستان با امریکا در دوره بایدن تبیین می شود و سپس پیامدهای توافق جدید برای این روابط را بررسی می کنیم.

بحران یمن: روندهای کلیدی و چشم انداز پیش رو

مداخله نظامی عربستان سعودی و متحدینش در یمن از ابتدای سال ۱۳۹۴ باعث ایجاد بحرانی طولانی در غرب آسیا شد. جنگ یمن که هشتمین سال خود را سپری می کند تاکنون تحولات و دگرگونی های مختلفی را پشت سرگذاشته است. در حالی که عربستان سعودی و متحدین آن در ابتدای جنگ در تلاش بودند تا اهداف بزرگی مانند بازگرداندن دولت منصور هادی و سرکوب انصارالله و متحدین آن را در طول چند هفته یا حداکثر چند ماه محقق سازند، روند  هشت ساله جنگ نشان داد که این منازعه با بن بست هایی جدی در عرصه نظامی روبرو شده و احتمال پیروزی یک طرف در این جنگ و پایان بحران با بهره گیری از قدرت و ابزارهای نظامی تقریبا ناممکن شده است. ضمن اینکه در عرصه سیاسی نیز طرح ها و راه حل های مشخص  برای پایان بخشیدن به جنگ وجود نداشته و اهداف حداکثری هر کدام از این بازیگران مانع از رسیدن به راه حل های سیاسی جدی شده است. اما به رغم این تصویر کلی، تحولاتی در یک سال اخیر در عرصه نظامی و سیاسی رخ داده که می تواند نتایج متفاوت و شرایط جدیدی را برای این بحران ایجاد کند. با توجه به این مهم در این نوشتار  ابتدا به روندهای کلیدی جنگ یمن و تحولات یک سال اخیر اشاره می شود و در نهایت تلاش خواهد شد تا چشم اندازی برای بحران ارایه شود.

طالبان و آینده افغانستان ثبات یا بی ثباتی

امنیت کشورهایی که در یک منطقه زندگی می کنند به یکدیگر پیوند خورده است. ناامنی در یک کشور به سادگی به همسایگانش منتقل می شود. کشورهایی مانند افغانستان که دارای دولتی شکننده هستند بشدت در معرض غلطیدن به آشوب و جنگ داخلی هستند. در این شرایط هرج و مرج، نا امنی به ایران نیز سرایت خواهد کرد. طالبان به دلیل چالش های مهمی که با آن روبروست توان برقراری حکومت با ثبات در طولانی مدت را ندارد. این ناتوانی افغانستان را دوباره با بحران روبرو خواهد کرد. یکی از مهمترین اقدامات در کمک به برقراری دولتی باثبات در افغانستان، تلاش برای حذف چهره ها و جریانات تند رو و افراطی درون طالبان است که اقدامی بین المللی را می طلبد. ایران به دلیل آسیب دیدن از بی ثباتی در افغانستان شایسته است در کمک به طالبان برای حفظ تسلط خود در افغانستان دریغ نورزد که البته این امر جز با حذف افراطیون طالبان و تقویت چهره های معتدل تر این گروه محقق نخواهد شد.

نیازمندی های دفاعی ایران در افق ۱۴۰۲

جنگ ها همواره در حال تحول و دگرگونی هستند. در طول تاریخ بشر اتفاقاتی مانند نقطه عطف عمل کرده و چهره جنگ را کاملا متفاوت کرده اند. از جمله این اتفاقات، استفاده از باروت در جنگ، ساخت موتور جت و ساخت رادار می باشند. از سوی دیگر ضرورت های دوران کنونی باعث شده تلفات و هزینه در جنگ بیش از گذشته حساسیت برانگیز باشد. بنابراین برای کاهش تلفات و هزینه، جنگ ها هر چه بیشتر بسوی دورایستایی، متّکی به اطلاعات دقیق، درست و یکپارچه و استفاده هر چه بیشتر مهمات هدایت شونده پیش می روند. از بین این سه مؤلفه جمع آوری نوین اطلاعات نقش و اهمیت بیشتری در دگرگونی چهره جنگ دارد. در نتیجه برای تطبیق خود با شرایط روز ارتقای توانمندی های جمع آوری اطلاعات خود را باید در اولویت قرار دهیم.

نظام انقلابی؛ یادگیرنده و آینده نگر

سازمان یادگیرنده به مثابه یک مجموعه دارای روح، هویت و تشکّل، سازمانی است که با استفاده از سرمایه انسانی، ارزش های مشترک و خرده نظام های خود و با ابتناء بر درس آموخته ها و تجربیات تاریخی خود، به طور پیوسته عملکرد خود را بهبود داده و با تصویرآفرینی های نو به نو، در مسیر نیل به آرمان های سازمان حرکت می کند۱. این مقاله به بررسی نظام انقلابی از منظر مفاهیم مدیریت سیستم ها اعم از سازمان یادگیرنده و آْینده نگر می پردازد.

سناریو؛ مفاهیم و رویکردها (۳)

سناریونویسی به عنوان یکی از اصلی ترین رویکردهای مورد استفاده در مطالعات آینده، اهمیت ویژه ای دارد. سری یادداشت های پیش رو، تلاش خواهد کرد تا در روندی مشخص، تعریف این مفهوم، چارچوب بهره برداری از آن و نمونه های عملی اجرای این روش را مورد بررسی قرار دهد.