کلام نخست ( ماهنامه شماره ۸۴)

سرمقاله این شماره از ماهنامه نامه آینده پژوهی به بررسی کارنامه دولت سیزدهم در یک سالگی آن و نیز ارائه گزینه های سیاستی به منظور پیشبرد راهبردها و اهداف دولت مردمی در عرصه داخلی و خارجی در افق سه ساله می پردازد. ارائه توصیه های کلان در عرصه سیاست خارجی به منظور تقویت و تثبیت راهبردهای داخلی از دیگر بخش های این سرمقاله است. اولین مقاله در بخش سیاست خارجی، به بحث پیرامون همکاری کشورهای عربی و رژیم صهیونیستی در حوزه نظامی، به ویژه در عرصه پدافند هوایی می پردازد. مخاطرات مشترک این کشورها در مقابل جبهه مقاومت و پیامدهای این ائتلاف نظامی از جمله موضوعاتی است که در این مقاله بدان پرداخته شده است. دومین مقاله این ماهنامه به بررسی مفهوم الهیات رهایی بخش سیاسی و ارتباط آن با اندیشه های دینی و نیز تاثیر این گزاره بر مفهوم اصلاحات می پردازد. در ادامه نیز با تبیین دقیق این مفهوم، فرصت ها و مخاطرات الهیات رهایی بخش در عرصه اجتماع توصیف می شود. تغییرات راهبرد دفاعی کشورهای حاشیه خلیج فارس و تاثیرات آن بر مؤلفه های امنیتی منطقه غرب آسیا از دیگر موضوعات سیاست خارجی این شماره از ماهنامه است. جنگ اوکراین و تاثیر آن بر معادلات سوریه از جمله کاهش نقش آفرینی روسیه و تمایل ترکیه به گسترش عملیات نظامی در خاک سوریه، موضوع دیگری است که در بخش سیاست خارجی مورد مداقه قرار گرفته است. آینده امنیت فضای مجازی و مفهوم تعلق روانی معطوف به آن، موضوعی است که در حوزه داخلی و فضای مجازی مطمح نظر واقع شده است. آینده پژوهی مواجهه جمهوری اسلامی ایران و دولت  آمریکا در دو سال آتی و بررسی سناریوهای گوناگون از جمله بن بست مذاکرات، از موضوعاتی است که در بخش سیاست خارجی مورد توجه بوده است. آینده کنترل خشونت سیاسی و ارتباط بدنه طردشدگان اجتماعی با این موضوع، درون مایه مقاله ای است که در حوزه سیاست داخلی و امنیت نگاشته شده است. بررسی آینده امنیت ملّی از منظر پویایی سیستم امنیت روانی، عنوان آخرین مقاله این شماره در حوزه داخلی است.
سناریوهای مذاکرات هسته ای در چارچوب مفهومی بازی نامحدود، موضوع مقاله ای است که به بررسی آینده های محتمل مذاکرات می پردازد. نقش آینده پژوهی در دیپلماسی عمومی و الزامات کاربردی سازی آن در این زمینه عنوان مقاله ای است که به بررسی ارتباط این دو موضوع پرداخته است. در بخش مبنا، آینده پژوهی معطوف به عمل به عنوان رویکردی مبتنی بر آینده پژوهی هنجاری معرفی و روش های مختلف پیاده سازی آن مورد بررسی قرار گرفته است.

 یک سالگی دولت سیزدهم؛ راهی که آمد ،{توصیه هایی برای} مسیری که باید برود!

پس از یک سال از شروع به کار دولت سیزدهم، بررسی میزان تحقق خط‌مشی و اهداف آن و نیز بسترسازی برای تحقق کامل این اهداف در افق چهار ساله شایان توجه خواهد بود. سرمقاله پیش رو به وارسی این موضوع با تمرکز بر اصل انباشت تجربه از رویکردها و روندهای پیشین می‌پردازد.

   همکاری کشورهای عربی و رژیم صهیونیستی در حوزه پدافند هوایی؛روندها و پیامدها

تلاش آمریکا برای همراه کردن برخی کشورهای عربی در غرب آسیا با رژیم صهیونیستی، در زمینه تأسیس شبکه یکپارچه پدافند هوایی در راستای خنثی نمودن یا تضعیف قدرت موشکی و پهپادی ایران است. البته این سامانه یکپارچه پیش از این توسط خود آمریکا درمنطقه به وجود آمده بود. نکاتی که باید در مورد این اتحاد احتمالی به آنها توجه کرد، این است که، اول؛ از لحاظ رزمی تغییر محسوسی در کارکرد شبکه دفاع هوایی منطقه علیه ایران ایجاد نمی شود، دوم؛ این اتحاد تغییر در سطح کاربری و فرماندهی است. پیش از این آمریکا آن را فرماندهی می کرد ولی در طرح جدید اعراب و رژیم صهیونیستی به صورت مشترک آن را فرماندهی خواهند کرد و سوم؛ اینکه اتحاد مذکور در صورت فعال شدن تبعات سیاسی بسیار زیادی دارد که جبران آن برای جمهوری اسلامی ایران دشوار خواهد بود.

 امکان سنجی نفوذ “الهیات رهایی بخش”  در جامعه ایرانی ۱۴۰۱؛ فرصت ها و تهدیدها

ایدئولوژی ها و اندیشه های انقلابی همواره دارای جذابیت های فراوان بخصوص در جوامع نیازمند اصلاح و تغییر می باشند. این ساختارهای ذهنی با شالوده شکنی سنّت های فکری پیشین در پی ایجاد کنش در ادبیات سیاسی و اجتماعی جوامع هدف هستند. بطور مثال، الهیات سیاسی رهایی بخش که ملهم از سنّت های مبارزاتی چپ آمریکای لاتین است، در این حوزه قابل بررسی و تفسیر است. جامعه ایرانی در دنیای سال ۱۴۰۱ از ظرفیت ها و ویژگی هایی برخوردار است که می تواند همزمان جاذب و دافع این قبیل سنّت ها باشد. تاثیر پذیری مستقیم و بی بدیل سنّت های رهایی بخش بخصوص از نوع الهیاتی آن، روندهایی را مدنظر قرار می دهد که بر اساس آن تغییرات از سطح آرام تا رادیکال طبیعی جلوه نماید . در این متن با بررسی ریشه شناختی مفهوم الهیات رهایی بخش و شاخص های آن، به امکان سنجی نفوذ این اندیشه در قالب فرصت – تهدید در جامعه ایران ۱۴۰۱ خواهیم پرداخت.

 تغییر راهبرد دفاعی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس و تأثیر آن بر امنیت منطقه

خروج آمریکا از منطقه، بحران سوریه و تحریم های تسلیحاتی اعمال شده علیه عربستان، کشورهای عرب حوزه خلیج فارس را بر آن داشت تا در راهبردهای دفاعی خود تجدید نظر کنند. اولین و مهمترین اقدام آنها، اقدام به ایجاد شرکت های مادر در حوزه صنایع دفاعی بود. در نتیجه این تصمیم، کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس شاهد صرفه جویی ارزی، ارتقای توان فنی داخلی، اشتغال آفرینی و گسترش مناسبات دفاعی-اقتصادی بوده اند. این پیامدها به شکل گیری نظم جدید منطقه ای منجر می شود که در اثر این نظم منطقه ای ایران منزوی شده و ابتکار عمل او در پیگیری منافع ملی به خطر می افتد.

 جنگ اوکراین و معادلات سوریه: روندها و چشم اندازها

جنگ اوکراین به ایجاد روندها و شرایط متفاوت و جدیدی در سطح بین المللی انجامیده و روابط روسیه و غرب را با تنش های جدی روبرو کرده است. در حالی که روسیه خواستار توجه غرب به مسائل و نگرانی های امنیتی خود و موافقت با شروطی مانند بی طرفی و عدم الحاق اوکراین به ناتو بود، فقدان هر گونه راه حلی برای حل و فصل بحران اوکراین باعث مداخله نظامی مسکو در این کشور شد. این جنگ باعث رویارویی شدید روسیه و غرب و شکل گیری معادلات نظامی و امنیتی نوینی در اروپا شد. با این حال تاثیرات و پیامدهای جنگ اوکراین بر حوزه اروپا و روابط مسکو با غرب محدود نمانده و بر روندها و معادلات بسیاری از حوزه ها و مناطق اثرگذار بوده است. به نظر می رسد تغییرات و روندهای جدید در سوریه از مهمترین مسایل ناشی از جنگ اوکراین است که برای جمهوری اسلامی ایران اهمیت بالایی دارد. کاهش نیروها و نقش روسیه در سوریه در نتیجه جنگ اوکراین به عنوان اصلی ترین پیشرانی است که در دوره جدید به ایجاد شرایط نوین و معادلات جدید در این حوزه منجر شده و ملاحظات و منافع تهران را متاثر ساخته است.

 جنگ مواضع و آینده تغییر در بنیان های ارزشی

مفاهیم و ارزش های اجتماعی برای درک و پذیرش در جامعه دارای ابعاد و روندهای گوناگونی هستند. سیّال بودن این مفاهیم در قالب های تفسیر پذیر، زمینه های بروز و ظهور چالش هایی را برای طرفداران این ارزش ها به وجود می آورد. یکی از حیطه های اصلی تسلط روانی و نرم حکومت ها نیز در همین عرصه پدیدار می شود. اینکه ارزش های سیاسی و اجتماعی حاکمیت چگونه تفوق می یابد و پس از تفوق، چگونه از طریق نظام های ارزشی دیگر تهدید می شود، از جمله مهمترین مسائلی است که از سوی نهادهای مربوطه پیگیری و طراحی می شود. نظام جمهوری اسلامی نیز با ابتناء به ارزش های ویژه خود از این قاعده مستثنی نیست. برای حمله و تغییر در ارزش های مستقر، نظام های بدیل دست به طراحی فرآیندی می زنند که به آن “جنگ موضعی” یا “جنگ مواضع” اطلاق می شود. شرح و فرآیند این نبرد که به صورت ویژه بنیان های ارزشی را هدف قرارداده است، در این متن به صورت مختصر مورد اشاره قرار خواهد گرفت و از رهگذر آن، زمینه های آسیب پذیری های بالقوه ارزشی جمهوری اسلامی در آینده نیز تحلیل و بررسی خواهد شد.

 چالش تعلق روانی و آینده امنیت فضای مجازی

سیاست های اعمالی در حوزه محدودیت های اجتماعی فارغ از رویکردهای امنیتی و فنی، دارای ابعاد اجتماعی و روانی هستند. بدین معنا که هرگونه محدودیتی نشان از ممنوعیت کنشگری در آن حوزه را در افکار عمومی به تصویر می کشد. لذا در این حوزه باید با الصاق پیوست های روانی و شناختی اقدام به فعالیت نمود. برای درک بهتر از این موضوع، بحث ارتباط و تعلق روانی را می توان زمینه ساز تحلیلی جامع در حوزه وابستگی شناختی عنوان کرد. وابستگی شناختی و ذهنی می تواند در قامت فردی و اجتماعی خود را نشان دهد. بطور مثال در حوزه محدودسازی فضای مجازی، تعلق روانی اقشار مختلف به این فضا، زمینه کنش گری منفی و مخالفت را در پی دارد. این مسئله در حوزه طرح های اخیر همچون صیانت به وضوح خود را نشان می دهد. در این متن با بررسی ابعاد مختلف چالش تعلق روانی، زمینه های امنیت فضای مجازی و پیوست های لازم در این حوزه را مورد تحلیل و بررسی قرار خواهیم داد. تحلیل ساختار روانی تعلق به مؤلفه هایی چون فضای مجازی می تواند زمینه ساز درک بهتر در حوزه دیگر محدودیت های اجتماعی و همچنین قانونگذاری در این حوزه حساس باشد. نظام کنش و واکنش در این حوزه به دلیل حساسیت بالای اجتماعی،دارای ابعادی است که هدف اصلی این نوشتار بر آن متمرکز شده است.

 دولت بایدن و ایران: رویکردها و گزینه ها در شرایط بن بست مذاکرات هسته ای

مهار ایران به عنوان یکی از مسایل اصلی سیاست خارجی امریکا در طول دهه های اخیر بوده است. بررسی اسناد امنیت ملّی و سیاست خارجی و اظهارات مقامات امریکایی نشان می دهد که در کنار اولویت های کلیدی مانند مهار چین و روسیه یا مقابله با توانمندی های هسته ای و نظامی کره شمالی، جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان دغدغه ای جدی برای امریکایی ها بوده است. در طول دو دهه اخیر هر یک از دولت های امریکا سعی کرده اند تا با راهبردها و سیاست های خاص خود به مهار ایران در غرب آسیا پرداخته و از تبدیل شدن ایران به مساله ای بین المللی جلوگیری کنند. در این نوشتار ضمن اشاره به رویکرد دولت بایدن در قبال ایران در مقطع اخیر به تبیین گزینه های پیش روی این دولت در قبال ایران و نتایج و پیامدهای احتمالی آن خواهیم پرداخت. این بررسی از این رو اهمیت دارد که می تواند به نوعی به فرصت ها یا تهدیدات پیش روی ایران در پرتو گزینه ها و سیاست های احتمالی پیش روی دولت بایدن اشاره نماید.

 طردشدگان اجتماعی و آینده کنترل خشونت سیاسی

شورش ها و اغتشاشات علاوه بر طبقه بندی بر مبنای کنش های میدانی، دارای ابعاد دیگری همچون حضور اقشار مختلف اجتماعی با خصوصیت های متفاوت است. این روند با تفکیک میدانی و تئوریک قابل بررسی و تحلیل است. یکی از مهمترین اقشاری که ورود آنها به عرصه اغتشاش تعیین کننده به حساب می آید، طردشدگان اجتماعی هستند. طردشدگان اجتماعی گروهی هستند که از حیث دسترسی به خدمات عمومی مانند تحصیل، تغذیه مناسب، مسکن لازم و غیره؛ و همچنین برخی مزیت های روانی در جامعه مانند ارتباط با طبقات دیگر جامعه و گروه های رابطه مدار دچار چالش شده اند و یا در مرحله ورود به چالش تلقی می شوند، لذا از معاشرت عمومی به دلیل چالش ها کنار زده می شوند و یا به معنای دیگر از صحنه ارتباط عمومی طرد می شوند. این طرد شدگی اولین خروجی خود را در عرصه بروز و ظهور رفتارهای خاص به تصویر می کشد که یکی از مهمترین آنها خشونت است. خشونت نیز می تواند گاهی به سمت جرم انگاری جنایی حرکت نماید و در صورت کلی تر به سمت کنش های سیاسی میدانی یا بی تفاوتی خود را نشان دهد. در این متن با بررسی خصوصیت های روانی طردشدگان اجتماعی، روند ورود و نحوه کنش آنها در عرصه سیاسی را با محوریت خشونت مورد تحلیل و بررسی قرار خواهیم داد.

 پویایی سیستم امنیت روانی و آینده امنیت ملّی

بررسی ماهیت مفاهیم راهبردی چون امنیت روانی مستلزم عینی سازی و شفاف نمودن روندهایی است که بر اساس آن شکل می گیرد. برای تحلیل این روند، نیاز به مدل ها و گراف هایی است که بتواند مفاهیم مستتر در مقوله اصلی را به صورت جزء به جزء تجزیه و ترکیب نماید. در این راستا، یکی از جامع ترین و بروزترین روندهای موجود، روش تحلیل سیستمی بر مبنای سیستم های پویا است. در این روش، زمان،جزئیات، مولفه ها و کنشگران بیرونی به صورت کامل پوشش داده می شوند. لذا در مسأله راهبردی چون امنیت روانی امکان تحلیل وسیع و متقن تری به سازمان ها و نهادهای مربوطه می دهند. همچنین امکان بررسی آینده روند بر مبنا پویایی روش سیستمی، امکان سخن گفتن درباره آینده های ممکن را نیز فراهم می آورد. در واقع، با استفاده از این روش تحلیل و تداعی امنیت روانی به مثابه سیستمی پویا، توانایی کنترل و طراحی میدان نبرد در این حوزه نیز فراهم خواهد شد. لذا در این متن، هرچند به صورت مقدماتی، روند سیستم پویا امنیت روانی و همچنین آینده آن در امنیت ملّی را در قالب گراف هایی قابل بررسی و شفاف ارائه خواهیم نمود تا پیش درآمدی باشد بر متن های بعدی در چارچوب مطالعه مصادیق امنیت و ضد امنیت در حوزه روانی که قابلیت تصمیم سازی؛ آینده نگری و برنامه ریزی را فراهم بیاورد.

 سناریوهای دوگانه مذاکرات هسته ای بر اساس نظریه بازی نامحدود

ترسیم راهبردهای میدانی مذاکرات هسته ای، منوط و مربوط به برداشتی است که تصمیم سازان عالی کشور در حوزه آینده دارند. اینکه مذاکرات به سمت روندی فرسایشی حرکت نماید و در هاله ای از ابهام دنبال شود و یا بالعکس با شفافیت و قاطعیت، روندی مشخص را طی نماید، قطعا از بنیادین ترین تحلیل هایی است که می توان به آن توجه نمود. اما رویکرد دوگانه به سناریو مذاکرات از این اصول بدیهی منشعب نمی شود، بلکه بحث محدود یا نامحدود بودن بازی مذاکرات تعیین کننده است. این ساختار تحلیلی ناشی از نظریه ای است که در عرصه راهبردی به “بازی نامحدود” معروف است. بازی نامحدود و محدود اصطلاحی است که ناشی از تصمیم سیاستمداران سطح عالی کشور متبلور می شود. این اصل با بررسی هدفگذاری و ریل گذاری مذاکرات حساس هر دولت، روندهای محدود یا نامحدود بودن حضور آن کشور در عرصه بین المللی را مشخص می نماید. در این متن با بررسی روندهای مذاکرات هسته ای ایران، سناریوهای دوگانه محدود یا نامحدود بودن بازی مذاکرات هسته ای مورد توجه قرار خواهد گرفت.

 نقش آینده پژوهی در دیپلماسی عمومی

تجهیزکردن سیاست خارجی یک کشور با قدرت تاثیرگذاری و توانایی اغنای افکار عمومی از کارویژه های دیپلماسی عمومی به شمار می آید. روند رو به رشد استفاده از این مدل دیپلماسی در میان کشورها نشان از کارآیی بالا و کم هزینه بودن آن نسبت به سایر روش های سخت و پرهزینه احصای منافع ملّی کشورها دارد. دیپلماسی عمومی خود نیز شامل ابزارهای زمان محور می باشد که اثرگذاری آن به سه دسته بندی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت تقسیم می شود. دراین میان، ابزارهای بلندمدت با دورنمای ۱۰-۵ ساله و بیشتر دارای وجه استراتژیک و حساس از منظر سیاستگذاری دقیق، صحیح و آینده نگرانه می باشد. لذا این مقاله با مفروض قرار دادن این گزاره که “محصول سیاست های دیپلماسی عمومی نه در کوتاه مدت بلکه در آینده و با دیدگاهی آینده پژوهانه به ثمر خواهد نشست” به قلم تحریر درآمده است.

 آینده پژوهی معطوف به عمل؛ الزامات و رویکردها

پیش ­بینی هنجاری یکی از رویکرد­های فراگیر در حوزه آینده‌پژوهی محسوب می ­شود که نقشی ویژه در ساحت سیاستگذاری و راهبردپردازی یافته است. این یادداشت به دنبال معرفی این رویکرد و بررسی الزامات و مزیت­ های بهره ­گیری از این رویکرد در نیل به اهداف هر سازمان مبتنی بر شناخت آینده‌های گوناگون خواهد بود.