کلام نخست ( ماهنامه شماره ۸۲)

اولین شماره ماهنامه نامه آینده پژوهی در قرن جدید شامل مقالاتی متنوع در حوزه های داخلی و خارجی تقدیم مخاطبان می گردد. سرمقاله این شماره پیرامون تدوین مهمترین سند برنامه کشور در سال جاری در قالب برنامه هفتم توسعه و ضرورت نگاه آینده پژوهانه به این مقوله نگاشته شده است. سناریوهای روابط روسیه و آمریکا در سایه جنگ اوکراین اولین مقاله این شماره در حوزه سیاست خارجی است. پیامدهای جنگ اوکراین بر وضعیت امنیتی-سیاسی غرب آسیا دیگر مقاله این شماره با محوریت این کشور شرق اروپایی است. این مقاله به بررسی ابعاد این موضوع و آینده های محتمل آن می پردازد. نحوه مدیریت شورش های سیاسی در قالب پارادایم نوین پادشکنندگی، موضوع مقاله ای دیگر از این شماره ماهنامه است. در این مقاله، با تکیه بر فرض خودترمیمی سیستم های پیچیده زنده، رویکردی برای حفظ تعادل ساختارهای راهبردی در قِبال بحران های کلان ارائه داده است. موضوع شعار سال و مخاطرات پیرامون آن و الزامات و بایسته های راهبردی در جهت تحقق آن موضوع دومین مقاله این شماره در حوزه مسائل داخلی است. مفهوم تغییر توجه شناختی معطوف به افزایش تاب آوری اجتماعی و نیز تبیین ساختار تلنگر شناختی در رابطه با شناخت آینده تحرکات اجتماعی، موضوع دو یادداشتی هستند که در حوزه مسائل شناختی مطمح نظر قرار گرفته اند. ثبات سیاسی در همسایه غربی ایران و روندهای سیاسی و امنیتی حاکم بر مناسبات این کشور در تشکیل دولت جدید به عنوان سومین مقاله در حوزه خارجی مورد توجه قرار گرفته است. ثبات منطقه غرب آسیا و چشم اندازهای پیش روی آن دیگر مقاله حوزه خارجی با تمرکز بر امنیت منطقه ای است. در نهایت، سناریوهای روابط ایران و عربستان، آخرین مقاله با محوریت مسائل غرب آسیا در این شماره خواهد بود.
جنگ روسیه و اوکراین و تأثیر آن بر نظم بین الملل موضوع آخرین مقاله حوزه سیاست خارجی این شماره است. در این مقاله، ضمن بررسی سناریوهای بدیل این نظم، مطلوبیت های جمهوری اسلامی
ایران نیز مورد مداقه واقع شده است. در بخش مبنا، روش طرحریزی سناریوی تحول آفرین به عنوان ابزاری برای تحقق مطلوبیت ها در طراحی سناریوها معرفی شده است.

الزامات آینده پژوهانه و ضرورت های تحول در مبانی روش شناختی تدوین برنامه هفتم توسعه کشور

در آستانه ورود نهادهای مسئول به تدوین برنامه هفتم توسعه کشور به عنوان نخستین برنامه کلان در گام دوم انقلاب اسلامی، متن پیشِ رو ضمن نگاهی آسیب شناسانه به چندین برنامه پیشین توسعه؛ و تصریح بر رابطه تنگاتنگ میان مفاد این برنامه ها با کارآمدی نظام سیاسی؛ از منظری انتقادی به طرح این پرسش مبنایی می پردازد که اگر اصولاً برنامه نویسی کلان و سالانه برای آینده است؛ چگونه ممکن است در شرایطی که امکان شناخت آینده به واسطه وجود عدم قطعیت های کلیدی، نسبتا غیرممکن است؛ برای آینده ی کشور برنامه ریزی نمود؟! سرمقاله در ادامه با اشاره به ضرورت آینده نگاری راهبردی به عنوان مبنای روش شناختی صحیح  و ضرورت جایگزینی آن با روش شناسی برنامه ریزی راهبردی مبتنی بر داده های گذشته و برآورد آتی؛ ترسیم و تصویب برنامه منعطف سناریومحور را به جای یک برنامه تکلیفی به عنوان یک راهکار اولیه مطرح، و توصیه هایی را برای چگونگی تنظیم آن پیشنهاد می کند.

روسیه و امریکا: پیشران ها و سناریوهای روابط معطوف به جنگ اکراین(افق دو ساله)

جنگ اوکراین به نقطه عطفی در روابط روسیه با امریکا و غرب مُبدل شد و عدم قطعیت های بسیاری را در روابط طرفین و آینده نظم بین الملل ایجاد کرده است. از میان عوامل و پیشران های مؤثر بر آینده رابطه مذکور می توان به :سیاست ژئواستراتژیک روسیه،ضعف ها و آسیب پذیری اقتصادی روسیه، رویکرد راهبردی و نظامی روسیه در قبال اوکراین، اراده و انسجام غرب برای اعمال و تداوم تحریم علیه روسیه، تلاش امریکا برای حفظ نظم لیبرال، شکاف ها و چالش های داخلی اروپا، وضعیت بحرانی اوکراین، شکاف ها و چالش های داخلی امریکا، اراده و انسجام ناتو در اقدام نظامی، ملاحظات روسیه و امریکا در خصوص قدرت یابی چین اشاره نمود. از این میان دو پیشران در مجموع به عنوان عدم قطعیت های کلیدی در روابط روسیه و امریکا در پیامد بحران اوکراین در دو سال آتی محسوب می شوند که عبارتند از:الف ) رویکرد راهبردی و نظامی روسیه در قبال اوکراین در آینده؛ و ب) اراده و انسجام غرب برای اعمال و تداوم تحریم های همه جانبه علیه روسیه با توجه به دو عدم قطعیت کلیدی و حالت های آنها برای دو سال آتی می توان شش سناریو برای روابط روسیه و امریکا با محوریت بحران اوکراین ترسیم کرد که عبارتند از: مهار روسیه؛ تشدید تنش؛ بحران تمام عیار؛ مصالحه؛ تکرار سناریوی گرجستان و؛ پایان نظم لیبرالی.

جنگ اوکراین و نسبت آن با مسائل امنیت ملیّ ج.ا.ا

جنگ روسیه و اوکراین، تاثیرات راهبردی بسیاری بر مسائل امنیت بین‌الملل داشته است. غرب آسیا و جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و بایستی راهبردهای خود را در قبال این حادثه بزرگ تدوین نماید و در عرصه دیپلماسی و میدان به کار گیرد. این مقاله به این سوال پاسخ می‌دهد که فرصت‌ها و تهدیدات این نزاع معطوف به امنیت ملّی جمهوری اسلامی ایران چه خواهد بود.

جنگ اوکراین و غرب آسیا: ابعاد و پیامدها

جنگ روسیه و اوکراین به یکی از نقاط عطف در تاریخ معاصر بین المللی تبدیل شده و پیامدهای مهمی برای نظم بین المللی دارد. این رخداد فارغ از ابعاد و نتایج احتمالی آن بر مناطق مختلف جهانی و نوع رویکردها و مناسبات بازیگران منطقه ای نیز تاثیرات مهمی خواهد داشت. هر چند این جنگ باعث شده تا شرق اروپا به حوزه اصلی منازعه روسیه و غرب تبدیل شود، اما سایر مناطق جهان از جمله غرب آسیا نیر به نوبه خود از این مساله اثرپذیر هستند. جنگ اوکراین به عنوان رویدادی نظامی و استراتژیک تلقی می شود که روابط و مناسبات قدرت های جهانی را وارد مرحله جدید و متفاوتی کرده است و جهان را به سمت رقابت های ژئوپلیتیک و تشدید قطب بندی بین المللی سوق داده است. در این میان این مساله اهمیت یافته که شرایط جدید بین المللی ناشی از جنگ اوکراین و تغییر اهداف، منافع و رویکرد قدرت های بزرگ به چه نحوی شرایط سیاسی و اقتصادی غرب آسیا را متاثر ساخته و بر قطب بندی های کنونی در سطح منطقه به چه صورتی اثرگذار خواهد بود. با توجه به این مهم در این نوشتار ضمن اشاره به ابعاد اصلی جنگ روسیه و اوکراین تلاش خواهیم کرد تا مهمترین پیامدهای آن برای منطقه غرب آسیا و بازیگران کلیدی آن تبیین شود.

پادشکنندگی ساختارهای راهبردی و آینده مدیریت کنش های اعتراضی

سیستم های سیاسی بنا به تجارب و انعطاف های وضعیتی که دارند توانایی تاب آوری امنیتی خود را افزایش می دهند. نگاهی به تدوین پروتکل های پدآفند داخلی یا همان مقابله با شورش های شهری نشان می دهد که میزان تجربه سیستم ها در برابر این وضعیت، زمینه های رفع و ریشه کنی بحران های اینچنینی را فراهم می آورد. اما فارغ از مرحله ضد شورش و تقابلات داخلی، وضعیتی نیز متصوّر است که بر اساس آن سیستم می تواند از بحران هایی چون اعتراض و اغتشاشات بهره برده و در واقع در موقعیت بی نظمی تقویت شود. پادشکنندگی نیز که نظریه ای جدید در عرصه مدیریت و بازاریابی به حساب می آید از سوی نیکلاس نسیم طالب بر مبنای همین اصل طراحی شده است. چالش اصلی در این حوزه، توانایی کنترل گری سیستم است. در حقیقت، به هر میزان که سیستم بتواند خود را در برابر موقعیت تنش منعطف نشان دهد از ویژگی پادشکنندگی استفاده بیشتری خواهد برد. در این متن با بررسی مفهوم پادشکنندگی در ساختار های راهبردی، نقش آن را در مدیریت شورش های آینده به بحث خواهیم گذاشت.

 ضعف و تهدید شرکت های دانش بنیان در آینده

بیش از ۱۵ سال نامگذاری سال ها در ایران از سوی رهبر معظّم انقلاب، دارای ماهیت اقتصادی است و به نظر می رسد که از نظر معظم لَه، مسئله اصلی و بعدی که باید مورد توجه بیشتر قرار بگیرد « تغییر بستر و بهبود شرایط فعالیت اقتصادی» در کشور است. این مهم ممکن است به دلایل متعددی صورت گرفته باشد که مهمترین آنها: «افزایش توانایی نظامی کشور برای تأمین امنیت وجودی در سطح قابل قبول و باقی ماندن بخش اقتصاد به عنوان نقطه آسیب پذیر جمهوری اسلامی، تغییرات محیطی و ارزشی در کشور و اهمیت یافتن مفهوم کارامدی اقتصادی، گره خوردن مقبولیت با اقتصاد، افزایش جمعیت و مطالبه افزایش سطح رفاه و …» باشد. این یادداشت به مهمترین محو رهای گفتمان اقتصادی انقلاب مبتنی بر اسامی سال بیا نشده توسط رهبر معظّم انقلاب و با تمرکز بر نام انتخابی برای اولین سال قرن جدید، می پردازد.

 ساختار تغییر توجه شناختی و افزایش تاب آوری اجتماعی

حساس شدن افکار عمومی بر اموری که رسانه ها به آنها تلقین می نمایند از مهمترین آسیب هایی است که در حوزه امنیت روانی جامعه نقش آفرینی می نماید. در واقع، تلنگر ذهنی رسانه ها با استفاده از کلیدواژه های خاص می تواند به خشم یا آرامش عمومی ضریب داده و این روند را به صورت پیوسته کنترل نماید. زمینه های تولید این ساختارهای رفتاری ناشی از مقوله “توجه” است. توجه امر بسیار مهمی است که همواره سیستم های سیاسی با استفاده از آنها اقدام به تامین امنیت و افزایش مشروعیت و مقبولیت خود نزد ملت ها می نمایند. لذا در این حوزه، ساختارهای توجه، از دغدغه های اصلی سیستم ها و رُقبای اصلی آنها محسوب می شود. تاب آوری اجتماعی تابعی از تمرکز یا عدم تمرکز جامعه بر یک موضوع یا موضوعات خاص تلقی می شود. افزایش نارضایتی یا رضایتمندی جامعه از دولت ها همگی خود را در خروجی رفتاری تاب آوری اجتماعی به نمایش می گذارد. به هر میزان که تاب آوری رو به رشد باشد، نشان از توجه مثبت افکار عمومی به سیستم های حاکمیتی است. این مقوله را در این متن به صورت مختصر و شفاف مورد توجه قرار خواهیم داد و ساختار تغییر توجه را در حالتی که تاب آوری به صورت مستقیم از آن متاثر است، مورد مطالعه قرار می دهیم.

  ساختار تلنگر شناختی و آینده تحرکات سیاسی – اجتماعی

کنشگری در عرصه های مختلف اجتماعی متضمن وجود مؤلفه های تحریک آمیزی است که فعالیت های فردی را به صورت جمعی تبدیل می نماید. در حقیقت، یک تلنگر کافی است که وضعیت اعتراضات و تحرکات فردی به قامت امری اجتماعی بَدَل شده و وضعیت نظم عمومی را دچار دگرگونی نماید. در این موقعیت، کنشگری معطوف به امنیت از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در حقیقت، تحرکاتی که به مضمونی سیاسی – اجتماعی منجر شوند، باعث دگرگونی های بزرگ شده و زمینه تغییرات را در کشور فراهم می آورند. اما این مقولات پیش از وقوع خود از یک تلنگر شناختی نشأت می گیرند و این تلنگر در اذهان عمومی زمینه های حرکات و کنش های خاصی را به دنبال خواهد داشت. این مسئله در بیانات اخیر رهبری معظّم انقلاب (مدظله العالی) در قالب چرایی اهمیت یافتن جهاد تبیین مورد توجه قرار گرفته است. اگر وقایعی چون؛ کشف حجاب گروهی از دختران فارغ التحصیل روبروی سر در ورودی دانشگاه تهران را از همین دست تلنگر ها به حساب بیاوریم، علاوه بر اینکه می توانیم آنرا پیش آزمونی از سوی دشمن برای اقدامات مشابه و گسترده تر بعدی بدانیم؛ می توان طیفی از تحریکات سیاسی – اجتماعی مشابه را برای آینده پیش بینی نمود و از سوی دیگر، ساختاری الگومند برای این تحریکات شناختی در نظر گرفت. این گزارش در پی یافتن الگویی منظم از این دست تحریکات برای رفع آسیب های امنیتیِ احتمالی در آینده است.

  روندهای سیاسی و امنیتی و چشم انداز ثبات سیاسی در عراق

در سطح جهانی غرب آسیا یکی از مهمترین مناطق به لحاظ گسترش و تداوم انواع بی ثباتی و از جمله بی ثباتی سیاسی محسوب می شود. در واقع در این منطقه با فروپاشی امپراتوری عثمانی و شکل گیری کشورهای جدید و همچنین بروز منازعات و بحران های متعدد، مساله ثبات و بی ثباتی یکی از مسائل کانونی و مورد توجه بوده است. نکته مهم اینکه در حالی که در بسیاری از مناطق جهان با پیشرفت های تدریجی و بهبود شرایط سیاسی و امنیتی ثبات بیشتر و بی ثباتی روندی کاهشی داشته است، کشورهای غرب آسیا با افزایش بی ثباتی سیاسی روبرو بوده اند. عراق نیز در سال های اخیر شاهد دگرگونی ها و بی ثباتی های عمده ای بوده است، تا جاییکه سیطره داعش بر بخش های بزرگی از عراق از سال ۲۰۱۴ باعث شد تا بغداد با تهدید وجودی روبرو شود. در این نوشتار سعی خواهد شد تا روندهای سیاسی- امنیتی کلیدی عراق در دو سال گذشته و تاثیرات آن بر ثبات سیاسی عراق مورد واکاوی قرار گیرد و سپس چشم اندازی از ثبات سیاسی در یک سال پیش رو ارایه شود.

ثبات منطقه ای در غرب آسیا: مؤلفه ها و چشم اندازهای پیش رو

غرب آسیا از بی ثبات ترین و بحرانی ترین مناطق جهان در طول دو دهه اخیر بوده است. در دهه نخست قرن بیست و یکم مداخله نظامی امریکادر افغانستان و عراق و تلاش های آن برای شکل دهی به نظم جدیدی در قالب طرح خاورمیانه بزرگتر به عنوان پیشران کلیدی تغییر و بی ثباتی در منطقه عمل کرد. در واقع سیاست ها و رویکردهای امریکا از یکسو ناکامی امریکا را در پی داشت و از سوی دیگر با تغییر نظام های سیاسی و فعال سازی ظرفیت های افراط گرایی باعث تنش ها و بی ثباتی های جدی در سطح منطقه ای شد. در دهه دوم این قرن نیز خیزش های مردمی و بحران های متعدد در جهان عرب باعث آغاز مرحله نوینی از بی ثباتی و ناامنی در غرب آسیا شد و رقابت ها و منازعات منطقه ای را شدت بخشید. در این دهه کشورهای مختلفی از سوریه و عراق تا یمن و بحرین دچار بحران شدند و بازیگران محوری منطقه ضمن تاش برای در امان ماندن از تهدیدات احتمالی برای بهره گیری از فرصت های جدید و ارتقای نفوذ منطقه ای خود تلاش های نوینی را آغاز کردند. با توجه به این موضوع در این نوشتار ضمن اشاره به مؤلفه های اثرگذار در ثبات منطقه ای غرب آسیا در شرایط جاری تلاش خواهیم کرد تا چشم اندازی از ثبات و امنیت این منطقه برای سال آتی ارایه دهیم. به خصوص اینکه غرب آسیا به عنوان یکی از حوزه های کلیدی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران محسوب شده و با توجه به در اولویت قرار گرفتن سیاست همسایگی از سوی دولت سیزدهم، ترسیم چشم انداز ثبات و امنیت منطقه ای غرب آسیا به عنوان محیط کنش جمهوری اسلامی ایران اهمیت بالایی دارد.

 بحران خشکسالی و تاثیر آن بر ساختار امنیت روانی کشور

روند خشکسالی های اخیر در منطقه غرب آسیا تاثیر مستقیمی بر حوزه های روانی، اقتصادی و امنیتی کشورهای این حوزه داشته است. کمبود ذخایر استراتژیک، ناشی از کم آبی و از سوی دیگر احساس ناامنی که ناشی از نامطمئن بودن روندهای آینده دارد، همگی ناشی از اطلاعاتی است که از خشکسالی های پیش رونده حکایت دارد. در این میان ایران نیز با عنایت به محیطی گرم و خشک دچار آسیب های قابل توجه زیست محیطی شده است. طی سال های اخیر بحران آب بر صنایع و زیست شهری جامعه تاثیر مستقیم گذاشته است. نگرانی از وقوع روند خشکسالی مضاعف در کنار آنچه در حال وقوع است، تاثیر مستقیم بر ساختار امنیت روانی کشور خواهد داشت. آنچه در این متن مورد توجه قرار گرفته است، ساختاری است که ناشی از خشکسالی در ساحت امنیت روانی جامعه به وجود خواهد آمد و آسیب های شناختی و روانی جدی به کشور وارد خواهد نمود. تاثیر زمینه های زیستی بر حوزه های روانی از مستقیم ترین روندهایی تلقی می شود که بر اساس آن چالش های امنیت ملّی در حوزه های دیگر دچار ضریب حساسیت بالا می شوند و یا به عبارت دیگر ناامنی روانی ناشی از مسائل زیستی، باعث افزایش التهاب در حوزه های دیگر خواهد شد.

سناریوهای یپیش روی ایران و عربستان سعودی در چارچوب نظریه بازی ها (با استفاده از تحلیل نرم افزاری گمبیت)

منازعه، همزاد زندگی اجتماعی انسان بوده است و نوع خشونت آمیز آن،یعنی جنگ، همواره یکی از نگرانی های وی برای ادامه حیات به شمار می رود. با افزایش تنش ها در غرب آسیا و به تبع آن اوج گیری اختلاف ها بین ایران و عربستان سعودی، دو رقیب دیرینه ی منطقه در یمن، سوریه، عراق و به خصوص قطع روابط دیپلماتیک پس از حادثه منا، وقوع جنگ بین این دو کشور، احتمالی بوده که همواره توسط محافل به خصوص رسانه ای مطرح شده است. البته روی کار آمدن بایدن در آمریکا، بُن بست عربستان در یمن و نهایتا آغاز مذاکرات تهران-ریاض به میزبانی عراق، احتمال رویارویی نظامی دو کشور را تا حد زیادی کاهش داده است، اما به نظر می رسد عمق اختلافات فی مابین، اهمیت حیاتی یمن برای هر دو کشور، موضوع محور مقاومت و محبوبیت ایران در کشورهای عربی، موضوعاتی باشند که همواره دو کشور را به سمت تشدید تنش حتی نظامی پیش برند. یادداشت حاضر به بررسی این منازعه از منظر نظریه بازی ها و سناریوهای استخراجی از آن می پردازد.

بحران اوکراین و نظم بین الملل ؛ بدیل ها و مطلوبیت ها

ادعای این پژوهش آن است که بحران ۲۰۲۲ اوکراین و حمله روسیه به این کشور تحول و نقطه عطف در نظم بین الملل محسوب می شود. مهمترین شاخص آن نیز نوع بازیگری روسیه برای کسب اهداف و منافعی است که فراتر از قواعد و قوانین نظام کنونی دنبال می شود. در این پژوهش زمینه های وقوع بحران اشاره و در بخش دوم بدیل های آینده بحران ارزیابی خواهد شد.. ماهیت این بدیل ها عمدتا به نوع واکنش امریکا و اروپا به اقدام روسیه در اوکراین باز می گردد. دو بدیل در این زمینه قابل ترسیم است.: بدیل اول واکنش نظامی غرب به روسیه که در کوتاه مدت عملیاتی نخواهد شد. بدیل دوم اعمال تحریم های غرب علیه روسیه که از قوت اجرایی بیشتری برخودار خواهد بود. این بدیل خود متشکل از چهار وضعیت خواهد بود که بر اساس دو پیشران کلیدی، از نگاه روسیه و غرب متفاوت ارزیابی خواهند شد.

طرح ریزی سناریوی تحول آفرین (۱)

طرح ریزی سناریو یکی از بهترین ابزار کشف و خلق تصاویر آینده در حوزه آینده پژوهی است. نسخه های مختلفی از این روش در طول سه دهه اخیر در مواجهه با مسائل نهادهای عمومی و خصوصی بی شماری به کار گرفته شده است. این یادداشت می کوشد نسخه ای ارتقا یافته از طرح ریزی سناریو معطوف به راهبردپردازی و تعیین اقدامات سیاستی را معرفی نماید. چارچوب اجرایی روش و زمینه های کاربست آن از دیگر موضوعات این مقاله است.