کلام نخست ( ماهنامه شماره ۸۱)

ماهنامه آینده پژوهی حاضر با سرمقاله ای پیرامون مذاکرات هسته ای آغاز می شود. در این یادداشت، ملاحظات جمهوری اسلامی ایران در قبال مذاکرات، در بازه زمانی نزدیک و تا پایان سال مورد توجه قرار گرفته است. موضوع فشار روانی طرف غربی برای تسریع در توافق به بهانه جلوگیری از کسب قابلیت گریز هسته ای از سوی ایران و راهبردهای ایران برای مواجهه با این مسأله، موضوع اصلی سرمقاله این شماره از ماهنامه خواهد بود. در حوزه خارجی، آینده روابط امارات با جمهوری اسلامی ایران، سناریوهای روابط این کشور با سوریه و در نهایت ضربات راهبردی یمن به امارات، موضوع سه مقاله ای هستند که با محوریت این کشور حاشیه خلیج فارس نگاشته شده اند. مسأله ایران هسته ای و چالش های رژیم صهیونیستی در این خصوص، موضوع دیگری است که در این شماره بدان پرداخته شده است. بررسی الگوی براندازی نمادها در ساختار شورش های اخیر قزاقستان موضوع آخرین مقاله حوزه خارجی این شماره از ماهنامه است.
در حوزه داخلی، آینده جنگ اطلاعاتی با تمرکز بر نقش آن در ایجاد شورش های گسترده، موضوع یکی از مقالات این شماره از ماهنامه است. مدیریت افکار عمومی در مسأله مذاکرات هسته ای و جایگاه آن در جنگ شناختی دشمن علیه جمهوری اسلامی ایران موضوع دیگری است که مطمح نظر قرار گرفته است. آینده امنیت روانی و ساختار جذب اخبار منفی عنوان سری یادداشت هایی است که در شماره های پیشین ماهنامه پیش روی مخاطبان قرار گرفته و آخرین شماره از آن در این شماره از ماهنامه تقدیم مخاطبان شده است. درک ساختار محاسبات نیروهای شورشگر مبتنی بر دو پیشران ارتباطات و انرژی و تأثیر آن بر تأمین امنیت پایدار موضوع دیگری است که مورد توجه قرار گرفته؛ و در نهایت دو مقاله با موضوع تدوین اسناد راهبردی امنیت ملیّ ارائه شده است. مقاله سند امنیت ملیّ در ادامه یادداشت پیشین ماهنامه، چارچوبی مفهومی برای تدوین اسناد راهبردی مبتنی بر تجربیات کشورهای دیگر و نیز الگوهای بومی و اقتضائات ویژه آن معرفی کرده است. مقاله دوم، با بهره گیری از مدل تهدیدمحور، رویکردی برای تدوین اسناد ملیّ مبتنی بر تهدیدات داخلی و خارجی جمهوری اسلامی ایران ارائه کرده است.
در بخش مبانی، رویکرد مسیرهای خط مشی تطبیقی پویا به عنوان ابزاری برای مواجهه با مسائل تصمیم گیری در شرایط عدم قطعیت عمیق معرفی شده است.

مذاکرات هسته ای و ملاحظات راهبردی تا پایان سال جاری

فارغ از روند طی شده در فرایند مذاکرات هسته ای؛ آنچه که مذاکرات را در دور اخیر به مرحله ای تعیین کننده رسانده است؛ حساسیّت ناشی از زمان رسیدن به توافق است. به بیانی صریح تر، مجموع مذاکرات انجام شده و چانه زنی های صورت گرفته، طرفین را در موقعیتی قرار داده که مستلزم اراده سیاسی برای تصمیم گیری و نهَ تداوم مذاکرات کارشناسی است. حساسیت زمانی مورد اشاره که بیش از همه ناشی از برداشت و ادعای غربی ها مبنی بر کوتاه شدن “قابلیت گریز هسته ای به حدود دو هفته تا صفر” و الِقای بلاموضوع شدن مذاکرات برجامی از سوی آنها برجسته شده است، منجر به فشار روانی مذاکراتی در قالب طرح پیاپی اولتیماتوم زمانی به ایران شده است و لذا دوگانه جدیدی را در سیستم محاسباتی طرف ایرانی در استراتژی مذاکراتی  برساخته است.

سند امنیت ملّی(۲) چارچوب پیشنهادی تدوین

در ادامه یادداشت پیشین در خصوص تدوین اسناد راهبردی امنیت ملّی و پس از مرور تجارب و درس آموخته های سایر کشورهای دنیا با دو رویکرد متفاوت تهدید محور و مسأله محور، در این یادداشت چارچوب کلی تدوین سند راهبردی امنیت ملی مورد اشاره قرار می گیرد. این چارچوب مبتنی بر رویکرد مسأله محور طراحی شده است و به عنوان نمونه ای از چارچوب هایی که می توان برای این موضوع در نظر گرفت، پیش روی مخاطبان محترم قرار گرفته است. در این چارچوب، دو فاز برای تدوین سند در نظر گرفته شده است که عبارتند از: فاز شناخت و فاز اجرا. این دو فاز در عین پیوسته بودن از منظر محتوایی و فرایندی، قابلیت تفکیک نیز دارند که مجری طرح را قادر می سازد تا از مراحل گوناگون این چارچوب، برداشت ها و خروجی های مورد انتظار خود را دریافت کند. هر چند تلاش شده است تا این چارچوب، جزئیات فرایندی را مورد توجه قرار دهد، لیکن بسیاری از مسائل عملیاتی و اجرایی در حین اجرای چارچوب آشکار می شوند که نیازمند تدبیر در آن مقطع خواهد بود.

نظام رسانه ای و ضرورت روایت منسجم برای مدیریت افکار عمومی در مذاکرات هسته ای

روند شکل گیری موقعیت های ویژه ملّی که از خصیصه راهبردی بهره مند هستند، دارای ابعاد و پیچیدگی هایی است که توان مدیریت آن را بسیار دشوار و حساس می نماید. یک موقعیت علاوه بر کنش هایی که بازیگران اصلی درگیر آن هستند از سویه مهمتری متأثر است و آن روایتی است که از آن موقعیت به افکار عمومی القا می شود. لذا هر چه روایت با آنچه در حال وقوع است نزدیکتر باشد، میزان شفافیت و درک منطقی تر از آن نیز بیشتر خواهد بود. این موقعیت می تواند عضویت در یک معاهده بین المللی، نزدیک شدن به یک جنگ منطقه ای یا جهانی و در آخر مذاکراتی سخت و فشرده مانند مذاکرات هسته ای ایران با قدرت های بزرگ باشد. آنچه در قالب روایت به جامعه ارائه می شود، میزان فشار افکار عمومی را بر مذاکره کنندگان تعیین خواهد نمود. در این مقطع رسانه ها به عنوان ابزار، تابعی از رویکرد سیاستمداران و تصمیم سازان پیدا و پنهان این عرصه هستند. لذا در این مقاله با بررسی رویکردهای پیدا و پنهان تصمیم سازان عرصه مذاکرات هسته ای، روند ساختاری مدیریت افکار عمومی در موقعیت راهبردی همچون مذاکرات را مورد بررسی قرار داده و آسیب ها، چالش ها و راهکارهای فوری برای مدیریت روانی جامعه را مورد اشاره قرار خواهیم داد.

رژیم صهیونیستی و مسأله هسته ای ایران؛ تحولات جدید و سناریوهای پیش رو

مساله هسته ای ایران یکی از مهمترین مسائل کنونی در عرصه منطقه ای و بین المللی محسوب می شود. در طول چند دهه اخیر رژیم صهیونیستی یکی از مخالفین اصلی تداوم برنامه هسته ای ایران بوده و بارها نسبت به اقدام نظامی علیه تاسیسات هسته ای ایران تهدید کرده است. این مقاله به بررسی ابعاد این تهدیدات و سناریو های آتی این مساله می پردازد.

فرآیند نگارش سند امنیت ملّی؛ در مدل تهدید محور

نگارش اسناد راهبردی در حوزه های حیاتی حکمرانی یکی از مسائل مهم در تعیین اهداف و گام های اجرایی رسیدن به آنها به حساب می آید. امنیت ملّی هر کشور و دولت نیز جزء مهم ترین دغدغه های آن است و از این رو، باید با طراحی و تدوین یک برنامه مدون و دقیق، بتواند مسائل و تهدیدهای خود را شناسایی و راه های مدیریت و مقابله با آن را مشخص و تقویت امنیت را سرلوحه سیاست های خود قرار دهد. این مقاله با بهره گیری از رویکرد تهدید محور در حوزه امنیت ملّی، چارچوبی پیشنهادی برای تهیه سند راهبردی امنیت ملی ارائه می دهد.

ساختار ماتریس انرژی و ارتباطات در شورش های آینده 

درک شورش های آینده نیازمند بررسی و مطالعه بیشتر نسبت به ذات و ساختار آنها است. روند درک این شورش ها با عنایت به محتوا و پیچیدگی های محیطی، به ناچار پژوهشگران امنیتی را به سمت و سوی پیگیری سرمنشاء این کنشگری ها می کشاند و زمینه مطالعات تلفیقی را فراهم می آورد. اگر با زمینه ای اقتصادی به شورش های گسترده نگاهی بیاندازیم، باید با بررسی میزان هزینه کرد شورشگران و رهبران آنها، زمینه های وقوع آشوب و شورش را تخمین بزنیم. در حقیقت، بنا به قول کارشناسان اقتصادی، آیا هزینه کرد شورشیان به صفر می رسد و یا به دلیل احتمال بالای وقوع غافلگیری از دو طرف، ممکن است هزینه هنگفتی بر طرفین درگیر تحمیل شود. در این مقاله کوتاه که با ابتنای بر مطالعات انجام شده پیرامون برخی شورش های چند سال اخیر در بعضی از کشورها تولید شده است، سعی شده تا با استفاده از ظرفیت علم اقتصاد در مفهوم هزینه کرد صفر، روند شورش های آینده مورد بحث و تحلیل قرار بگیرد و چالش های بوجود آمده از ماتریس انرژی و ارتباطات که نقش آفرینی مهمی در شکل گیری این مفهوم دارند، مورد تحلیل و بررسی قرار بگیرد.

ساختار روانی شورش قزاقستان، براندازی نمادها

شورش های نوین در بطن خود دارای روندی سریع و پیچیده هستند. رویکردهای جدید با هدف غافلگیری بیشتر نیروهای امنیتی و همچنین تاثیرگذاری عمیق تر صورت می پذیرند. لذا روند وقوع آشوب های گسترده مانند موشک های نقطه زن عمل می کنند و از اتلاف انرژی شورش جلوگیری می نمایند. قزاقستان نیز از این قاعده مستثنی نیست. روند شورش های قزاقستان به عنوان کشوری که حیاط خلوت روسیه بحساب می آید از ویژگی هایی برخوردار است که می توان آن را در قامت شورشی نوین تفسیر و تبیین نمود. حمله به نمادها در ساعات اولیه و تخلیه انرژی معترضین بصورت هدایت شده از ویژگی هایی است که وضعیت را به سرعت غیرقابل کنترل می نماید. لذا در این شرایط ورود کشورهای همپیمان مانند روسیه برای از بین بردن روندهای ناامنی بسیار طبیعی است. اما مهمتر از آنچه در میدان اعتراضات رخ می دهد، ساختار روانی است که جرقه شورش را بوجود آورده و زمینه هایی است که امکان شورشگری را فراهم نموده است. در ادامه، مؤلفه هایی که شورش را برانگیخته می کند و آن را به اوج می رساند از مهمترین مسائلی است که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد.

 ضربات نظامی انصارالله به امارات عربی متحده؛ بسترها و پیامدها

نزدیکی رهبران عربستان و امارات در دوره پادشاهی سلمان و تعامات و پیوندهای نزدیک بین محمدبن سلمان و محمدبن زاید ولیعهدهای دو کشور یکی از پایه های اصلی ائتلاف این دو کشور در مداخله نظامی علیه یمن در سال ۲۰۱۵ به رهبری عربستان بود. تهاجمی شدن رویکردهای سیاست خارجی عربستان و امارات عربی متحده و تلاش آنها برای تغییر موازنه قدرت در منطقه با تکیه بر ظرفیت ها و ابزارهای نظامی اصلی ترین نمود خود را در جنگ یمن نشان داد. لیکن در ماه های اخیر و در یک تحول بزرگ، با مقابله به مثل یمن در هدف قرار دادن مراکز حساس امارات، این پرسش کلیدی مطرح می شود که این تحول چه تاثیرات و پیامدهایی برای جنگ یمن و منطقه داشت و دولت امارات عربی متحده چه گزینه هایی را پیش رو دارد؟

 آینده امنیت روانی و ساختار جذب اخبار منفی(۳) کاهش سرمایه اجتماعی و آینده امنیت روانی

بررسی ساختار ذهنی جامعه در قبال وضعیت درک و تحلیل اخبار در دو مقاله پیش از این به صورت مستوفی مورد تحلیل قرار گرفت و چالش های ساختاری آن مورد اشاره واقع گردید. اکنون با فرض جذب اخبار منفی در ساختار فکری جامعه، آینده امنیت روانی و تاثیر آن بر سرمایه اجتماعی را مورد بحث و بررسی قرار می دهیم. در این وضعیت، که اکنون جامعه ایران به آن بیشترین شباهت را دارد؛ سرمایه اجتماعی در حالت نزولی قرار گرفته است و همین امر شدت جذب اخبار منفی و تحلیل های جهت گیری شده را افزایش داده و باعث نگرانی های عمیقی در حوزه امنیت روانی شده است. در این متن که بخش پایانی دو مقاله پیشین است، با عبور از ساختار اخبار منفی و روند ذهنی جذب آن؛ نمود این مقوله را در کاهش سرمایه اجتماعی و به خطر افتادن امنیت روانی جامعه، مورد بحث و بررسی قرار خواهیم داد و به این پرسش نهایی پاسخ خواهیم داد که روند جذب اخبار منفی توسط افکار عمومی چه تاثیری بر امنیت روانی جامعه خواهد گذاشت و به تبع آن، نمود آن در امنیت ملی چگونه خواهد بود.

آینده جنگ اطلاعاتی در شورش ها ؛ حرکت اطلاعات بین ارگانیسم و محیط

درگیری های پیچیده ای که با هدف نقض امنیت محیطی صورت می پذیرند، همواره تابعی از دریافت و تحلیل اطلاعات توسط نیروهای درگیر است. لذا بررسی سبک برخورد با اطلاعات در این محیط ها از اصولی است که قابلیت بحث و موشکافی دارد. در این بین، روندی که فیمابین ساختار درگیری و سیستم تامین کننده امنیت از یک سو و از سوی دیگر، نیروهای درگیر و محیط بوجود می آید، از اهمیت کم نظیری برخوردار است. لذا حرکت اطلاعات در این حالت، صرفاً تحت تسلط سیستم امنیتی نیست، بلکه تابعی از رفت و آمد میان سیستم ها و محیط آشوبناک تلقی می شود. در این مقاله با بررسی ساختار حرکت این اطلاعات بین محیط درگیری و ارگانیسم تأمین کننده امنیت، روند جنگ های اطلاعاتی در آینده مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. جنگ اطلاعاتی در این مقاله به مثابه شورش هایی تلقی شده است که حرکات خود را بر اساس روندی اطلاعات محور پیش می برند و بر اساس تحلیل رویدادهای محیطی دست به اقدام می زنند.

 تنش زدایی در روابط جمهوری اسلامی ایران و امارات عربی متحده: تحولات و عوامل

در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، امارات عربی متحده یکی از پیچیده ترین رویکردها و روابط را با جمهوری اسلامی ایران در طول چهار دهه گذشته داشته است. روابط ایران و امارات عربی متحده در طول دهه های اخیر تحولات مختلفی را پشت سرگذاشته است و به خصوص در طول سال های بعد از ۲۰۱۵ دوره مهمی از تنش و تعارض را سپری کرد. با این حال در شرایط جدید با سفرهای مقامات عالی دو کشور و استقبال از گسترش و بهبود روابط که از جمله در سفر معاون وزیر امور خارجه ایران به امارات و همچنین سفر مشاور امنیت ملّی امارات به تهران نمود داشت، نشانه های مهمی از تنش زدایی بین دو کشور به چشم می خورد. در این نوشتار ضمن اشاره به متغیرها و تحولات روابط دو کشور و وضعیت جدید معطوف به تنش زدایی، به تبیین دلایل اصلی این روند و چشم انداز آتی آن خواهیم پرداخت.

احیای روابط امارات عربی متحده و سوریه؛ عوامل و پیامدها

سوریه به عنوان کشوری با موقعیت ژئواستراتژیک در عرصه منطقه غرب آسیا و بازیگری کلیدی در جهان عرب برای دهه های متوالی بوده است. هم چنین، روابط و تعاملات دمشق با بازیگران منطقه ای و قدرت های بزرگ در طول دوره های مختلف با تغییر و تحولات قابل توجهی همراه بوده است. سوریه در دوره اوج جنگ های اعراب و اسرائیل از بازیگران اصلی در جبهه عربی و در مقابل رژیم صهیونیستی بود. اما بعد از سازش رژیم های عربی و عادی سازی روابط مصر و اردن با رژیم صهیونیستی، سوریه به افزایش تعاملات و همکاری های خود با بازیگران مقاومت پرداخت و به تدریج به بخش مهمی از محور مقاومت تبدیل شد. با توجه به این مهم در این نوشتار ضمن اشاره به تحولات جدید در روابط امارات عربی متحده و سوریه به عوامل این تحولات پرداخته شده و سپس پیامدهای احتمالی آن تبیین خواهد شد.

مسیرهای خط مشی تطبیقی پویا

مواجهه سیاستگذاران با مسائل دارای عدم قعطیت عمیق یکی از چالش های عرصه حکمرانی قلمداد می شود. به طور ویژه، با افزایش پیچیدگی سامانه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، امکان کسب نگرشی کلان و جامع در خصوص همه ابعاد مسائل وجود ندارد و سیاستگذار ناچار است بسته های سیاستی خود را در مقاطع مختلف زمانی عملی کند. از اینرو بهره گیری از رویکردهایی که بتواند اثرات این چالش را به حداقل برساند الزامی به نظر می آید. رویکرد مسیرهای خط مشی تطبیقی پویا یکی از چارچوب ها برای حل مسائل تصمیم گیری تحت شرایط عدم قطعیت عمیق است. این یادداشت به معرفی کلیات این رویکرد می پردازد.