کلام نخست ( ماهنامه شماره ۸۰)

هشتادمین شماره ماهنامه نامه آینده پژوهی با مقالات متنوع در حوزه داخلی، خارجی و روش های آینده پژوهی منتشر گردیده است. سرمقاله این شماره از ماهنامه به بررسی چارچوب تدوین یکی از مهمترین اسناد بالادستی کشورها، یعنی سند امنیت ملیّ می پردازد. این مقاله به بررسی نمونه هایی از این سند در کشورهای دیگر و رویکردهای مختلف در قبال تدوین و طراحی آن پرداخته است. در بخش خارجی، بحران افعانستان و تأثیرات آن بر حوزه امنیتی- جغرافیایی شرق ایران یکی از موضوعات مورد اشاره در این شماره است. انتخابات پارلمانی عراق و اثر آن بر آینده ساختار سیاسی این کشور و نیز ارتباطات فرهنگی اجتماعی ایران و عراق، دو موضوعی هستند که به بررسی وضعیت کشور عراق پرداخته اند. در نهایت، بررسی رابطه لبنان و عربستان و چشم انداز روابط این دو کشور عربی و مؤلفه های تعیین کننده این رابطه، موضوع آخرین مقاله این بخش خواهد بود. در بخش داخلی، چالش های مدیریت شناختی کشور در دوره حکمرانی دولت سیزدهم مورد مداقه قرار گرفته است. هم چنین، به مناسب بیانات رهبر معظّم انقلاب در دیدار با نخبگان، برداشت هایی از سخنرانی های ایشان در خصوص مسأله پیشرفت علمی گردآوری شده و آینده این مسأله بررسی گردیده است. در نهایت، ادامه یادداشت امنیت روانی و ساختار جذب اخبار منفی تقدیم مخاطبان گرامی می گردد. در بخش مبنا، بهره گیری از رویکرد نظریه بازی در مطالعات آینده یکی از موضوعاتی است که مطمح نظر قرار گرفته است. همچنین، پیش بینی هنجاری و الزامات عملیاتی سازی آن، پایان بخش این شماره از ماهنامه نامه آینده پژوهی خواهد بود.

 سند امنیت ملّی

راهبرد‌های امنیت ملّی  هر کشور به صورت دوره‌ای و بر اساس مقتضیات زمان و شرایط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و فناورانه محیط داخلی و خارجی آن تعیین می‌شود. به طور معمول، تدوین این راهبرد‌ها در قالب سند امنیت ملّی آن کشور صورت می‌گیرد. سرمقاله این شماره از ماهنامه به بررسی نمونه‌هایی از فرآیند تدوین و طراحی این سند و رویکرد‌های مورد توجه در این حوزه پرداخته است. تعریف امنیت ملّی و تعیین رویکرد نظام حکمرانی کشور نسبت به این مساله، گام آغازین در تدوین چنین اسنادی خواهد بود.

 انتخابات پارلمانی عراق: تحلیل نتایج و پیامدها

انتخابات پارلمانی ۲۰۲۱ عراق به عنوان مهمترین رویداد سیاسی این کشور در سال جاری محسوب می شود. انتخابات زودرسی که نتیجه اعتراضات گسترده سیاسی در عراق از سال ۲۰۱۹ و تلاشی برای شکل دهی به حکومتی نوین با کارآمدی بالاتر بوده است. اعتراضات عراق از اکتوبر ۲۰۱۹ باعث کنار رفتن عادل عبدالمهدی از مسند نخست وزیری و به قدرت رسیدن مصطفی الکاظمی در این کشور برای دوره زمانی محدودتری شد. اعتراضاتی که به فساد و ناکارآمدی حکومت و جریان های سیاسی حاکم بر عراق مربوط بود و باعث مطرح شدن مطالبات مختلفی در عرصه های سیاسی و اقتصادی در این کشور شد. تغییر ساختار قدرت و راهیابی جریان های سیاسی جدید به قدرت از جمله مطالباتی بود که به تغییر قانون انتخاباتی در عراق انجامید. هدف قانون انتخاباتی جدید ایجاد فرصت هایی برای راهیابی نامزدهای مستقل و جریان های سیاسی جدید و کوچک تری به پارلمان بود که در چهارچوب قوانین انتخاباتی گذشته عمدتاً به دلیل سیطره جریان های سیاسی اصلی از شانس چندانی برای حضور در پارلمان و مشارکت در ساختار قدرت برخوردار نبودند. بر این اساس بود که بعد از تدوین و تصویب قانون جدید انتخابات و مشخص شدن موعد انتخابات به رغم تمامی اختلاف نظرها سرانجام انتخابات پارلمانی زودرس در اکتبر ۲۰۲۱ برگزار شد و باعث ایجاد تغییراتی قابل توجه در ترکیب پارلمان گردید. با توجه به این مهم در این نوشتار، ضمن اشاره به نتایج این انتخابات و تحلیل آن، پیامدهای اصلی آنها در عرصه های مختلف تبیین خواهد شد.

 دولت سیزدهم و چالش های آینده مدیریت شناختی کشور

مدیریت افکار عمومی در بُعد ساختاربندی و روبنایی به حوزه صرف رسانه مرتبط می شود و از این حیث روش های ارتباط عمومی و رسانه ای به عنوان تاکتیک هایی برای جابجایی گزاره های ذهنی تلقی می شوند. اما زیربنای این امر، به حوزه مدیریت شناختی باز می گردد و در حقیقت از امنیتی ترین مقولاتی است که در بحث امنیت ملّی قابل طرح و بررسی است. لذا درک ساحت شناختی جامعه و همچنین تأمین امنیت آن، از جمله مهمترین رویکردهایی است که از حیث مدیریت روانی و شناختی کشور حائز اهمیت است. بررسی چالش های آینده کشور بر این اساس از جمله مهمترین کارکردهایی است که دستگاه های تامین امنیت باید به آن بپردازند و برای آن اقدام به برنامه ریزی و سیاستگذاری نمایند. این مقاله با عنایت به اهمیت مقوله مدیریت شناختی کشور، زمینه های چالش زا در حوزه مدیریت روانی جامعه را به صورت مختصر بررسی نموده و سعی در ایجاد درکی عمیق در حوزه آسیب های آینده دارد. روند بررسی چالش ها بر اساس وضعیت جاری کشور است و زمینه های بُروز آینده نیز در امتداد روندهایی است که در قالب طیفی از متغیرها می تواند بُروز و ظهور داشته باشد.

 سناریوهای آینده «پیشرفت علمی کشور» در بیانات راهبردی رهبر معظّم انقلاب

شرایط جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی کشور به گونه ای است که تنها راه تولید عزت و رشد مستمر در «پیشرفت علمی خلاق و مسئله محور» است. این پیشرفت باید ناظر به افق های معنایی نظام اسلامی و در راستای حل نیازهای کشور صورت بگیرد. در نگاه راهبردی رهبر معظّم انقلاب، پیشران هایی چون وضعیت ادراکی نخبگان کشور، تولید علم و خلاقیت در دانش، مسئله محوری در رشد علمی، جهش (شتاب) علمی و عبور از مرزهای دانش، نفوذ دشمن در میان نخبگان و جوامع علمی از جمله مهمترین مؤلفه های تعیین کننده در این مسیر هستند. به نظر می رسد که چهار سناریو در پیش روی پیشرفت علمی کشور قرار دارد که از تقاطع وضعیت ادراکی نخبگان علمی و نیز گرایش تولید علم به مسائل کشور و عدم آن استنتاج می شود. در نهایت شرایط فعلی و آینده علمی کشور به گونه ای است که وجود دستگاهی حاکمیتی و فراسازمانی شبیه به ساختار شورای عالی امنیت ملی تحت عنوانی چون «شورای عالی پیشرفت علم» می تواند ضمانت تداوم، جهش و تغییر موازنه علمی در جهان به سود ایران باشد.

بحران افغانستان: بررسی رویکردهای منطقه ای

سلطه طالبان بر افغانستان، فضای داخلی این کشور و نیز فضای سیاسی- امنیتی ناحیه شرقی جمهوری اسلامی ایران و آسیای مرکزی را درگیر تغییرات و تحولات گسترده ای کرده است. یکی از مهم ترین مسائل در خصوص این تحول، رویکرد کشورهای همسایه افغانستان، قدرت های منطقه ای و در نهایت قدرت های فرامنطقه ای در قبال تغییر حکومت در کابل است. این مقاله، به بررسی این مسأله با در نظر گرفتن منافع و فرصت ها و نگرانی های هر یک از این کشو رها با توجه به اوضاع جدید افغانستان می پردازد.

 روابط فرهنگی- اجتماعی ایران و عراق:ابعاد و چشم اندازها

شکل دهی به روابط راهبردی با عراق به عنوان یکی از اهداف کلیدی ایران در عراق پس از صدام مستلزم این است که ایران بتواند به توسعه و تحکیم روابط خود با این کشور در عرصه های فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی نیز اقدام کند. به عبارتی در حالی که راهبردهای سیاسی و امنیتی معطوف به تداوم روند سیاسی دموکراتیک و قدرت یابی جریان های شیعی، حفظ ثبات وامنیت عراق و مهار جریان های تروریستی، ارتقای تبادلات اقتصادی و همچنین مدیریت رقابت با بازیگران رقیب خارجی در عراق برای ایران اهمیت بالایی دارد، توجه به عرصه های فرهنگی- اجتماعی به عنوان بخش مهمی از سیاست ایران در عراق بوده و راهبردها و سیاست های فرهنگی- اجتماعی به عنوان مکمل راهبردهای سیاسی- اقتصادی و نظامی- امنیتی محسوب می شود. به خصوص اینکه دو کشور به لحاظ پیوندهای فرهنگی- اجتماعی بسترها و ظرفیت های مهم و قابل ملاحظه ای برای افزایش تعاملات و پیشبرد همکاری ها دارند. با توجه به این مهم در این نوشتار بعد از تبیین ابعاد روابط فرهنگی- اجتماعی ایران و عراق و راهبردها و سیاست های ایران در این خصوص به چشم اندازهای این روابط نیز خواهیم پرداخت.

آینده عربستان سعودی و لبنان: تنش های جدید و چشم انداز روابط

عربستان سعودی به صورت سنّتی یکی از کشورهای پرنفوذ در لبنان بوده و با اتّکا بر مؤلفه های مختلفی مانند قومیت و هویت عربی، مذهب سنّی و ظرفیت های اقتصادی تلاش کرده است تا نقشی درجه اول در این حوزه ایفا کند.اما سطح نفوذ ریاض در لبنان و سطح روابط و نوع عملکرد آن در این کشور با توجه به تغییر و تحولات منطقه ای از یک سو و شرایط داخلی لبنان با دگرگونی های قابل توجهی همراه بوده است. این دگرگونی متاثر از عوامل درونی و بیرونی بسیاری است که یکی از مهم ترین آنها، تقویت جایگاه حزب الله در ساختار سیاسی لبنان است. با توجه به این مهم در این نوشتار سعی خواهد شد ضمن اشاره به وضعیت جدید لبنان به لحاظ موازنه قدرت داخلی و چالش های اقتصادی به تبیین انگیزه ها و اقدامات تنش آفرین جدید عربستان و واکنش های مرتبط پرداخته و در نهایت چشم انداز احتمالی روابط ریاض و بیروت مورد بررسی قرار گیرد.

 آینده امنیت روانی و ساختار جذب اخبار منفی ۲) ابعاد جذب کننده اخبار منفی

بحث ساختار تحلیلی ذهن مخاطبان در حین دریافت خبر و وقایع، زمینه ای است تا به محتوا نزدیک تر شده و به ساختار اخبار ارائه شده پرداخته شود. در قسمت اول این سلسله مقالات که در شماره پیشین منتشر شد، وضعیت چگونگی تشکیل ساختار ذهنی مورد توجه قرار گرفت و به مرحله ورود اخبار رسید. ورود اخبار به ذهن مخاطب به تنهایی دارای اهمیت فراوانی است که به صورت مجزا به آن پرداخته خواهد شد، اما بیشتر تمرکز این مقاله بر ابعاد و ویژگی هایی است که وضعیت جذب کنندگی اخبار منفی را بر عهده خواهد داشت. این ویژگی ها و ابعاد به صورت موشکافانه روند ورود به خبر را کنترل نموده و زمینه ذهنی افکار عمومی نسبت به یک موضوع را شکل می دهند. در حقیقت، چالش اصلی در این حوزه دائر بر این پرسش است که، ساختار اخبار جذاب منفی از چه ویژگی هایی پیروی می نمایند و بر اساس چه مؤلفه هایی در دستگاه ذهنی مخاطب ظهور و بروز می یابند.این مقوله می تواند بر مشروعیت ذهنی سیستم نزد افکار عمومی تاثیر مستقیم داشته باشد و آینده امنیت روانی کشور را با مشکلات جدی در حوزه شناختی روبرو سازد.

 پروفایل استراتژی سه گانه، رویکردی نو به آینده پژوهی انتخاب ها

نظریه بازی ها، مطالعه مدل های ریاضی درگیر و همکار در روش تصمیم گیری و انتخاب هوشمندانه و منطقی تصمیم گیرندگان در یک بازی است. از این رو می تواند به عنوان چارچوبی برای مدل سازی نحوه کُنش بازیگران و نیز واکنش آنها در قبال دیگر بازیگران استفاده شود. از این دریچه، نظریه بازی بستری مناسب برای مطالعه آینده امکان ها و انتخاب های تصمیم گیران مبتنی بر مطلوبیت آنان خواهد بود. این مقاله به بررسی این رویکرد، مبتنی بر الزامات دانش آینده پژوهی خواهد پرداخت.

 پیش بینی هنجاری؛ بایسته ها و کاربر دها

پیش بینی هنجاری یکی از رویکرد های فراگیر در حوزه آینده پژوهی محسوب می شود که نقشی ویژه در ساحت سیاستگذاری و راهبردپردازی یافته است. این یادداشت به دنبال معرفی این رویکرد و بررسی الزامات و مزیت های بهره گیری از این رویکرد در نیل به اهداف هر سازمان دارای ماموریت های بلندمدت خواهد بود.