کلام نخست ( ماهنامه شماره ۷۹)

سرمقاله این شماره از ماهنامه نامه آینده پژوهی، به بررسی پیرامون انتخابات پارلمانی عراق و نسبت آن با جمهوری اسلامی ایران پرداخته است. انتخابات پارلمانی زودهنگام عراق به عنوان نقطه عطف رُخدادهای سیاسی و امنیتی سالیان اخیر عراق، اهمیت بسیاری برای جمهوری اسلامی ایران دارد. از این رو، این مقاله به بررسی متغیرهای کلیدی این مسأله می پردازد. در بخش داخلی، موضوعاتی همچون فضای شناختی در خصوص دولت جدید، الزامات تغییر رویکرد اقتصادی دولت، مسأله جغرافیای اعتراضات شهری در شرایط کرونایی و نیز آینده امنیت روانی جامعه مورد مداقه قرار گرفته اند. کارزار شناختی پیرامون دولت سیزدهم و واکاوی آینده های این چالش موضوع دوّمین مقاله این ماهنامه است. با مطمح نظر قرار دادن اهمیت جنگ شناختی در حکمرانی نوین، این مقاله به بررسی مسأله آلودگی افکار عمومی در قبال دولت سیزدهم و برخی الزامات مقابله با آن می پردازد. مقاله بعدی به بحث در رابطه با اعتراضات شهری و ساختار آن در حضور متغیر همه گیری کرونا پرداخته است. نوشتار سوم بخش داخلی با درون مایه اقتصاد و عدالت، به ضرورت تغییر ریل اقتصادی دولت سیزدهم و تغییر پارادایم از وضعیت “سرمایه-دارپروری” سخن به میان آورده است.
در بخش خارجی، موضوعات متنوعی همچون انتخابات پارلمانی عراق و تأثیر بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای بر آن، خروج نیرو های نظامی آمریکا از عراق و ابعاد احتمالی آن برای کشورهای غرب آسیا، آینده خاورمیانه در پرتو مذاکرات هسته ای و روابط ایران با قدرت های جهانی و منطقه ای و نیز سناریو های جنوب سوریه با محوریت روسیه مورد کنکاش قرار گرفته اند. در نهایت و در بخش مبنا، رویکرد تحلیل لایه ای علّی به عنوان روشی نوین در آینده پژوهی با درون مایه مطالعات مبنایی معرفی شده است.

 جمهوری اسلامی ایران و انتخابات پارلمانی عراق؛ دیدگاه های کلیدی
انتخابات پارلمانی پیش رو از مهمترین رویدادهای سیاسی در منطقه غرب آسیا در یک ماه آتی است. انتخابات زودرس عراق برای ایران به عنوان یکی از بازیگران کلیدی در عراق مهم بوده و تبیین دیدگاه های ایران در این خصوص نیز اهمیت بالایی برای فهم شرایط عراق در دوره پسا انتخابات دارد. حمایت از روند سیاسی فدرال- دموکراتیک در عراق به عنوان یکی از اهداف اصلی ایران در عراق پس از صدام بوده و تهران همواره از انتخابات به عنوان بروز اصلی دموکراسی در عراق حمایت نموده است. به همین ترتیب ایران از برگزاری انتخابات پارلمانی زودرس به عنوان سازوکاری برای شکل دهی به دولتی منسجم و کارآمد در شرایط حاضر استقبال می کند و افزایش کارآمدی حکومت در عراق را به عنوان عاملی برای ثبات در این کشور می داند. همچنین ایران ضمن آگاهی از تکثّر جدی قدرت در رقابت های انتخاباتی کنونی در نهایت اراده و دیدگاه های مردم عراق را در خصوص حکومت آتی محترم می شمارد. نکته کلیدی و نهایی اینکه روابط ایران و دولت آینده عراق در هر صورت تابعی از اهداف و منافع کلان تهران در حوزه غربی خود است که اصلی ترین آنها عبارتند از: حفظ تمامیت ارضی و یکپارچگی عراق؛ تداوم روند سیاسی دموکراتیک و ساختار فدرال؛ ارتقای ثبات و امنیت و مهار جریان های تروریستی؛ مقابله با تهدیدات امنیتی معطوف به ایران از جانب بازیگران مختلف از درون عراق و؛ توسعه روابط اقتصادی و فرهنگی- اجتماعی با عراق.

آینده چالش های شناختی دولت سیزدهم؛ مطالعه موردی؛ آلودگی افکار عمومی

چالش کنترل افکار عمومی به عنوان میدان شناختی تصمیم گیری جمعی، همواره از مهمترین آسیب هایی بوده است که در حوزه قدرت و اقتدار نرم سیستم های مورد هجوم، چالش آفرین بوده است. در این بین جمهوری اسلامی ایران و دولت سیزدهم به عنوان دولتی درگیر در بحران های متعدد از جمله چالش های زیستی؛اقتصادی،اجتماعی و بین المللی؛ از این قاعده تأثیرپذیری بیشتری دارد. لذا بررسی ساحت افکار عمومی و مؤلفه های تاثیرگذار بر آن از مهمترین مقولاتی است که دولت سیزدهم باید به عنوان اولویت امنیتی به آن ورود نماید. در حال حاضر، معضل اصلی این حوزه، بحث آلودگی افکار عمومی توسط نیروهای شناختی دوَل متخاصم در راستای کنترل میدان شناختی جامعه ایران است.

لذا در این مقاله به صورت مختصر به روند کنترل و همچنین آینده این چالش شناختی پرداخته خواهد شد.

انتخابات پارلمانی ۲۰۲۱ عراق؛ ابعاد داخلی و بازیگران خارجی

انتخابات پارلمانی پیش از موعد در عراق که قرار است در اکتبر ۲۰۲۱ برگزار شود، به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای سیاسی و انتخاباتی در عراق پس از صدام محسوب می شود. شکل گیری روند سیاسی دموکراتیک در عراق در طول سال های پس از ۲۰۰۳ و تثبیت نظام سیاسی پارلمانی باعث شده تا انتخابات پارلمانی و نتایج ناشی از آن به تعیین کننده ترین مؤلفه برای تعیین ساختار قدرت و ترکیب دولت تبدیل شود. عراق در دوره پس از صدام علاوه بر انتخابات پارلمانی معطوف به تشکیل دولت انتقالی، شاهد چهار دوره ۲۰۱۴ و ۲۰۱۸ بوده و هر یک از این انتخابات باعث شکل گیری دولت و کابینه جدیدی در این کشور ،۲۰۱۰ ، از انتخابات پارلمانی در سال های ۲۰۰۵ شده است. نوری المالکی با نخست وزیری در دو دوره متوالی بیشترین شانس را برای ریاست کابینه در این دوره ها داشته، حیدرالعبادی در یک دوره چهار ساله نخست وزیری را بر عهده داشته و عادل عبدالمهدی که از اکتبر ۲۰۱۸ تا فوریه ۲۰۲۰ ریاست کابینه را در عراق بر عهده داشت با کمتر از دوسال کمترین دوره نخست وزیری را طی کرد. همچنین مصطفی الکاظمی که از مِی ۲۰۲۰ بعد از استعفای عبدالمهدی به نخست وزیری رسید وتا تشکیل دولت آتی بعد از برگزاری انتخابات قدرت را در اختیار خواهد داشت، دوره کوتاهی را در این پُست سپری می کند….

 آینده جغرافیای اعتراضات شهری و تأثیر کرونا بر آن؛ (مطالعه موردی؛ شهر تهران)

شورش و اعتراضات در شهر تهران در دهه های قبل به صورت مشخص و متداول در خیابان ها و معابر مرکزی و پُر رفت و آمد اتفاق می افتاد. این مسئله باعث پیش بینی پذیرتر شدن روند کنترل اعتراضات و همچنین تمرکز نیروهای حافظ امنیت بر مناطق و جغرافیای آشوب های شهری در تهران می گردید. این مقوله با عنایت به اینکه روند شورش ها به صورت نوین در حال شکل گیری است، دچار تغییراتی شده است که با بروز و ظهور کرونا تغییرات دوچندانی را در خود دارد. چالش اصلی که در این زمینه مورد توجه است، نحوه پراکندگی اعتراضات در شهر تهران است که پس از به وجود آمدن دوران قرنطینه و رخدادهای بحران زای همزمان، می تواند تحلیل جدیدی از جغرافیای اعتراضات شهری را در اختیار نیروهای تصمیم ساز و تحلیل گران امنیتی قرار دهد. در این مقاله با توجه به تأثیر کرونا بر مراکز تجمع شهری، خروجی های اعتراضی نوین در حوزه جغرافیای اعتراضات را مورد تحلیل و بررسی قرار خواهیم داد.

توافق برای خروج نیروهای نظامی امریکا از عراق: ابعاد و پیامدهای احتمالی

توافق بغداد و واشنگتن در خصوص خروج نیروهای نظامی امریکا از عراق تا پایان سال ۲۰۲۱ واکنش های متفاوتی را به دنبال داشته است. این توافق که در قالب بیانیه مشترک رئیس جمهور امریکا و نخست وزیر عراق نمود یافت، بر خروج نظامیان امریکایی در قالب های رزمی و عملیاتی و تداوم ماموریت های مستشاری، اطلاعاتی و آموزشی بخشی از نظامیان امریکایی در عراق تاکید دارد. توافقی که به عنوان راه میانه ای برای حل مساله نظامیان امریکایی در عراق ضمن تداوم روابط نظامی و امنیتی بین دو کشور در چهارچوبی جدید از سوی دولت های عراق و امریکا محسوب می شود. اما به رغم استقبال اغلب جریان های عراقی از این توافق، جریان های مقاومت چنین توافقی را تنها به عنوان تغییر پوشش حضور نظامی امریکا در این کشور تلقی می کنند. با توجه به این مهم بررسی ابعاد و رویکردهای معطوف به توافق خروج نظامی امریکا از عراق و نتایج و پیامدهای احتمالی به عنوان موضوعی کلیدی مطرح می شود.

لزوم تغییر ریل اقتصاد سیاسی دولت ” “خروج از وضعیت سرمایه دار پروری “

با وجود آنکه اندیشه لیبرالی دولت حداقلی و کوچک را برای کنترل و مدیریت جامعه به سود الیگارشی محدود ذاتی خود که نتیجه سرمایه داری است می پسندد اما بررسی جامعه ایرانی در سال های اخیر نشان می دهد که سطح انتظارات مردم و به خصوص دهک های متوسط به پایین در قبال نقش حمایت گری دولت و نیازشان به کنترل و محدود سازی طبقه بالا و الیگارشی انحصارطلب و سلطه گر در عرصه های مختلف اقتصادی و اجتماعی افزایش یافته است. سؤال مهمی که این یادداشت در پی پاسخ به آن است، این مساله است که آیا فرم توسعه دولتی کنونی منجر به افزایش رضایت شهروندان جمهوری اسلامی از آن شده است یا خیر؟

آینده امنیت روانی و ساختار جذب اخبار منفی ۱) ساختارهای جذب کننده شناختی

روند برهم خوردن امنیت روانی جامعه منوط به وجود ساختارهایی است که به عنوان تَله ذهنی در پی آسیب زایی و افزایش فشار شناختی بر بروندادهای رفتاری هستند. در حقیقت، ورودی سیستم های آشوب زا و بی ثبات کننده در ساحت اجتماعی، چالش هایی هستند که به طرق مختلف بر میدان شناختی جامعه سوار شده و منجر به تولید آسیب های رفتاری می شوند. یکی از مهمترین این مؤلفه ها در جامعه کنونی ایران، ساختارهای اخبار منفی هستند که منجر به تولید بحران مشروعیت و به معنای دیگر آلوده سازی ساحت اطلاعاتی افکار عمومی است. این مسئله تا حدود زیادی دستگاه منطقی افراد را به شکلی که هدف گذاری نموده است، تغییر حالت می دهد و به سمت نیروهای تولید کننده بی ثباتی می کشاند. ساختار جذب اخبار منفی، امنیت روانی را به سمت بی ثباتی و عدم اطمینان سوق می دهد و همین امر، قدرت سیاسی را در معرض تهدیداتی چون بحران مشروعیت و مقبولیت و در نهایت مخالفت افراط گونه قرار می دهد. در این مقاله به صورت مختصر به این پرسش پاسخ داده خواهد شد که روند شکل گیری این ساختار چگونه است و نحوه تاثیرگذاری آن بر آینده امنیت روانی کشور به چه سمتی حرکت خواهد نمود.

آینده خاورمیانه در پرتو مذاکرات هسته ای و روابط ایران با قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای

در این گزارش نویسنده با ارجاع به مجموعه ای از تنش های موجود میان بازیگران منطقه ای و نیز رقابت های بین المللی، به بررسی این پرسش می پردازد که چه آینده هایی در صورت ادامه مذاکرات یا قطع روند مذاکرات در دوران دولت سیزدهم در سطوح ملّی، منطقه ای و بین المللی محتمل تر است؟ برای پاسخ به این سؤال، آینده های محتمل به ترتیب در قالب ادامه مذاکرات و نتیجه بخش بودن آن و قطع یا ادامه مذاکرات و نتیجه بخش نبودن آن مورد بررسی قرار می گیرند. با این حال، قبل از پرداختن به آینده ها ، اهداف قدرت های بزرگ در غرب آسیا از یک سو و قدرت های منطقه ای از سوی دیگر را مورد توجه قرار می دهد تا آینده های مورد نظر در این قالب مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند.

نقش موازنه گر روسیه در دَرعا و سناریو های احتمالی جنوب سوریه

موقعیت راهبردی استان دَرعا در جنوب سوریه، این منطقه را به محلی برای رقابت قدرت بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای مُبدّل کرده است و به موجب این رقابت و گرایش هر کدام از بازیگران به افزایش قدرت خود در این منطقه، نوعی معمای امنیتی در این استان شکل گرفته است. رژیم صهیونیستی برای در امان ماندن از حضور نظامی ایران در این (security dilemma) منطقه و در نزدیکی بلندی های جولان اشغالی حملات متعددی را به نیروهای هم پیمان ایران انجام داده و ایران نیز برای افزایش بازدارندگی و توان مقابله به مثل از نیروهای نیابتی مانند فرقه رابعه (لشگر چهارم) در ارتش سوریه و حزب الله لبنان استفاده کرده است. کشور اردن نیز به دلیل هم مرز بودن با این استان و سرازیر شدن سیل پناهجویان سوری به این کشور، با قدرت های بین المللی رایزنی می کند تا امنیت این منطقه بیشتر شود و پناهجویان سوری بتوانند به سرزمین خود بازگردند. در این میان روسیه به عنوان بازیگر موازنه گر وارد عرصه شده و نقشی دوگانه را میان ایران، سوریه، اردن و رژیم صهیونیستی ایفا کرده است. روسیه تلاش کرده با چهار شیوه به مقصود خود دست یابد؛ نخست توافقی را با ایالات متحده آمریکا و اردن در سال ۲۰۱۷ به امضا رسانده تا نیروهای خارجی در استان های درعا و قنیطره حضور نداشته باشند، دوم در جهت رفع تهدید های اسرائیل با این رژیم همکاری کرده است، سوم اجازه تمرکز قدرت در دست یک بازیگر را نداده است و در نهایت سیاست تقویت گروه های سُنّی و دروزی در استان را در پیش گرفته است. شایان ذکر است که روسیه در پیشبرد سیاست خود به طور کامل موفق نبوده و ایران و جبهه مقاومت توانسته اند در منطقه جنوب سوریه حضور نظامی خود را تثبیت کنند. بر اساس این منازعات استان درعا همچنان دستخوش ناامنی هایی قرار خواهد گرفت اما سطح ناامنی ها به درگیری و جنگ فراگیر نخواهد انجامید بلکه بی ثباتی هایی به دلیل کشمکش های بازیگران منطقه ای و بین المللی در آن رُخ خواهد داد و ابزار این بی ثباتی ها نیروهای محلی و معارضین سوری خواهند بود.

دیده بانی آینده

روش های آینده پژوهی، به طور معمول، با تثبیت برخی مفروضات و گزاره های پایه، با بهره گیری از ابزار های تحلیل کمّی و کیفی، به مطالعه پیرامون آینده مساله می پردازند. رویکرد تجزیه و تحلیل لایه ای علّی، با بهره گیری از گفتمان پَساساختارگرایی انتقادی، در ۴ لایه، به بازخوانی گذشته و طراحی سناریوهای مبتنی بر گفتمان و جهان بینی می پردازد. از این رو، رویکردی بدیع در عرصه مطالعات آینده به شمار می آید.