کلام نخست ( ماهنامه شماره ۷۴ )

موضوع برگزاری انتخابات در شرایط کرونایی و آینده های محتمل آن از منظر مؤلفه های گوناگون، مسأله ی محوری این شماره از نامه آینده پژوهی می باشد. از این رو سرمقاله این شماره به بررسی سناریوهای انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ و تأثیرات کرونا بر مؤلفه های توفیق یک انتخابات و در رأس آنها، موضوع مشارکت می پردازد. تأثیر همه گیری کرونا بر مشارکت و راهبردهای پیشنهادی برای مدیریت این مسأله از دیگر مباحث سرمقاله به شمار می آید. در دیگر یادداشت با موضوع کرونا و انتخابات، تجربیات و اقدامات کشورهایی که در دوره کرونا مجبور به برگزاری انتخابات شده اند بررسی شده است.
سیاست کاهش حضور آمریکا در منطقه ی غرب آسیا و علل و عوامل آن موضوع اولین مقاله این ماهنامه در حوزه سیاست خارجی می باشد. بحث انتخابات داخلی رژیم صهیونیستی و سناریوهای پیش روی آن دیگر موضوع این بخش از مقالات می باشد. پایان محاصره قطر و احتمال تقویت روابط با کشو رهای عربی از دیگر موضوعات مؤثر بر سیاست منطقه ای ایران است که بدان پرداخته شده است. روابط رژیم صهیونیستی و ترکیه و تأثیرات انتخاب بایدن بر این فرآیند موضوع دیگری است که در این شماره به آن پرداخته شده است. رقابت روسیه و ترکیه در منطقه قفقاز جنوبی و وضعیت ایران در این مناقشه دیگر مبحث مهمی است که مورد مطالعه قرار گرفته. در نهایت نقش توافق ۲۵ ساله بین ایران و چین بر محاسبات و راهبردهای دولت جدید ایالات متحده پایان بخش مقالات موضوعی این شماره از ماهنامه می باشد. بررسی رویکرد تحلیل شکاف و ارتباط آن با مفاهیم آینده پژوهی موضوعی است که در بخش مبنای این شماره از ماهنامه آینده پژوهی مطرح شده است.

 کرونا و انتخابات ۱۴۰۰ ریاست جمهوری؛ سناریو ها و ملاحظات راهبردی
هرچند علل متعددی به صورت منفرد و شبکه ای در تصمیم گیری واجدین شرایط برای مشارکت در انتخابات مؤثرهستند، اما در سرمقاله این شماره از نامه آینده پژوهی با استناد به یکی از پروژه های انجام شده در این مؤسسه، با تمرکز بر متغیر وضعیت کووید ۱۹ ، به رابطه میان سناریوهای کرونا و تصمیم واجدین رأی برای مشارکت یا عدم مشارکت پرداخته می شود. به همین منظور با طرح این پرسش که چگونه و با چه سازوکارهایی می توان تأثیر این متغیر مشخص(کرونا) را در تصمیم گیری برای مشارکت واجدین شرایط کاهش داد و حتی از آن به فرصتی برای به حاشیه کشاندن عوامل دیگر بهره برداری نمود؟!؛ ضمن اشاره به سناریوهای احصاء شده، ملاحظاتی راهبردی برای سیاستگذاران ارائه شده است. یافته های حاصله نشان می دهد که سناریوهای نسبتاً مطلوب کرونایی تا خرداد ۱۴۰۰ ، تأثیر چندانی بر میزان مشارکت نخواهند داشت، اما وقوع سناریوهای نامطلوب کرونایی مشابه وضعیت آبان یا آذر ۹۹ ، حتماً وزن بالایی در کاهش میزان مشارکت دارد!! به همین دلیل تصریح شد که از هم اکنون مسأله ” انتخابات کرونایی” باید فصل جدید و دستور کار جدّی ستاد ملی کرونا باشد.

 امریکا و بازتعریف خاورمیانه: چالش کاهش حضور و تداوم اثرگذاری

به رغم اهمیت بالای خاورمیانه برای امریکا در دوره جنگ سرد و همچنین مداخله گرایی حداکثری در این حوزه در دوره بوش پسر، از زمان ریاست جمهوری اوباما منطق اهمیت و حضور واشنگتن در خاورمیانه با پرسش ها و تردیدهای بسیاری روبرو شد ه و رؤسای جمهور چند دوره اخیر در کاخ سفید حضور و مداخله حداکثری در این منطقه را مورد انتقاد قرار داده اند. با توجه به این مهم نوشتار حاضر ضمن بررسی بسترهای نظری و تحلیلی حضور و نقش آفرینی امریکا در خاورمیانه و تبیین سیاست ها و کُنش های امریکا در این حوزه در چند دهه اخیر بر این نکته تأکید دارد که برجسته شدن چالش های داخلی در امریکا از یک سو و ظهور چین به عنوان قدرت رقیب امریکا باعث تغییر اولویت های بین المللی کاخ سفید و تلاش برای کاهش مسئولیت ها و هزیه های این کشور در خاورمیانه شده است. با این حال نیازمندی امریکا به حفظ اثرگذاری در خاورمیانه، روند کاهش حضور را با چالش هایی مواجه کرده است.

 کرونا و انتخابات در کشورهای مختلف؛ تأثیرات و تجربیات

مشارکت در کنار امنیت، سلامت و رقابت به عنوان چهار مؤلفه و معیار کلان سنجش توفیق انتخابات به شمار می آیند. از این رو بررسی معیارهای فوق الذکر و کشف واستخراج سناریو های مرتبط با آنها همواره مورد توجه سیاستگذاران بوده است. در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ ایران ، علاوه برمجموعه ای از متغیرها و پیشران های اثرگذار بر معیارهای فوق الذکر، کرونا و وضعیت های آن مسأله مهم و جدیدی است که توجه به آن، از ضرورت های اجتناب ناپذیر در فرایند و مدیریت اجرای انتخابات آتی به شمار می رود. از آنجا که این مسأله منحصر به کشور ما نبوده و تقریباً تمام کشورهای جهان و بالتبع کشورهایی که با مکانیسم های مردم سالاری نظیر برگزاری انتخابات مواجهند ؛ نیز با این بیماری و پیامدهای آن در فرایند برگزاری انتخابات مواجه بوده و هستند؛ در این گزارش سعی شده است به منظور بهره برداری از تجربه کشورهای مختلف ، تأثیر کرونا بر مشارکت و نیز چگونگی برگزاری انتخابات در کشورهای مختلف احصاء شود.

 انتخابات مجدد در سرزمین های اشغالی چالش ها و سناریوها

تقلای ناکام نمایندگان کِنسِِت اسرائیل در دستیابی به توافق پیرامون بودجه، بالمآل به انحلال کِنسِِت منتهی شد، رخدادی که نوید بخش دور جدیدی از نزاع های سیاسی در چهارمین انتخابات پیش رو در کمتر از دو سال اخیر خواهد بود. برگزاری انتخابات آتی در مارس ۲۰۲۱ در حالی صورت خواهد پذیرفت، که بر شدت و حِدت مخالفت ها علیه بنیامین نتانیاهو به نحو چشمگیری افزوده شده، تا بدان جا که خیابان های تل آویو در خلال هفته های اخیر، شبی را بدون برگزاری اعترض های پیاپی علیه وی سپری ننموده است. شکنندگی حاکم بر جامعه سیاسی اسرائیل و تأسیس و انشعاب های مکرر در احزاب سیاسی موجب شده تا عملا حزبی توان قبضه اکثریت پارلمان را نداشته و لاجرم، ضرورت ایجاد دولت ائتلافی بسِان آخرین راه ممکن پیش رو جامعه بماند. با این وجود چند دستگی حاکم بر احزاب و تعارض های شدید میان آنها از یک سو و تأکید شدید اغلب آنان بر وجوب اتمام سُکانداری نتانیاهو از سوی دیگر، موجب چالشی در سرزمین های اشغالی شده، که نظیر آن در تاریخ هفتاد ساله این رژیم صورت نپذیرفته است. در این نوشتار برآنیم تا به جایگاه و پایگاه احزاب و جریان های سیاسی کلیدی حاکم بر اسرائیل و نقش احتمالی آنها در انتخابات پیش رو بپردازیم. در انتها نیز به سناریوهای پیش رو، پیرامون نتیجه احتمالی انتخابات خواهیم پرداخت.

بیانیه العلا و آینده شورای همکاری خلیج فارس

شورای همکاری خلیج فارس به عنوان اصلی ترین سازمان همکاری جویانه منطقه ای در حوزه جنوبی ایران از زمان تأسیس و شکل گیری آن در سال ۱۹۸۱ تاکنون تغییر و تحولات مهمی را تجربه نموده و اعضای آن در دوره های مختلف روابط متفاوتی را از سرگذرانده اند. جدیدترین این تحولات دستیابی اعضای شورا به توافقی جدید برای پایان دادن به محاصره قطر است که در جریان چهل و یکُمین نشست سَران این سازمان در قالب بیانیه العلا نمود یافت. با توجه به این مهم در این نوشتار ضمن اشاره به ابعاد و بسترهای این توافق، به تبیین چشم انداز احتمالی شورای همکاری خلیج فارس در پرتو دستیابی به توافق العلا خواهیم پرداخت.

عوامل و پیشران های مؤثر بر رویکرد اردوغان به اسرائیل در آینده نزدیک

از زمان اتمام جنگ اول بین الملل تا به اکنون از جمهوری ترکیه بسان یکی از قدرت های مؤثر منطقه ای در خاورمیانه نام برده می شده است. حضور دولت ترکیه در معاهدات و بلوک های منطقه ای و بین المللی، نقش مؤثر و بی بدیلی را در پیشبرد نظم منطقه ای ایفا نموده است. اظهارات اخیر رئیس جمهور ترکیه مبنی بر ابراز تمایل به تقویت مناسبات ترکیه با رژیم صهیونیستی در مقطع کنونی از سوی ناظرین و تحلیل گران منطقه ای مورد ارزیابی موشکافانه قرار گرفته است. هدف ترکیه از اتخاذ چنین تصمیم شگرفی در آستانه تحول در کاخ سفید، تحلیل گران را بر آن داشته تا به بررسی عوامل دخیل و تأثیر گذار بر رویکرد نوین ترکیه پرداخته و پیامدهای احتمالی این رویه را مورد تحلیل قراردهند. در این نوشتار برآنیم ضمن اشاره اجمالی به سیاست های کلان حزب عدالت و توسعه در دو دهه اخیر، به عوامل مؤثر در اتخاذ این رویکرد (چراغ سبز به ترمیم مناسبات آنکارا-تل آویو) و بازتاب های آن پرداخته و در پایان برآوردی از موانع و محرک های امکان پذیریِ این رابطه اشاره نمائیم.

نقش توافقنامه ۲۵ ساله ایران و چین در محاسبات دولت آینده امریکا

آمریکا با هزینه ۸ هزار میلیارد دلاری در خاورمیانه نتوانسته به بسیاری از اهداف خود در منطقه دست یابد، از جمله این اهداف می توان به جلوگیری از تسلطّ چین بر منطقه و کاهش نفوذ ایران اشاره نمود. دو کشوری که یکی رقیب جهانی و دیگری رقیب منطقه ای در خاورمیانه محسوب می شوند. فشارهای مضاعف و شکننده آمریکا علیه ایران در دوره ریاست جمهوری ترامپ سبب شد تا ایران علی رغم میل باطنی دستگاه سیاست خارجی به سمت شرق و مشخصاً چین متمایل شود؛ چین نیز که به دنبال نفوذ و عرضه اندام در غرب آسیا در مقابل تحرکات آمریکا در شرق آسیا بوده، دو کشور ایران و چین را به سمتی سوق داد که ماحصل آن توافقنامه ۲۵ ساله ایران و چین است. در واقع این توافقنامه نقطه ضعف آمریکا در خاورمیانه محسوب می شود که انتقادات زیادی را متوجه دولت ترامپ نموده است. دولت بعدی آمریکا که متشکل از دموکرات ها بوده و چندجانبه گرایی و استفاده از قدرت نرم را سرلوحه کار خود قرار می دهد مسلماً درصدد مهار چین و برهم زدن این توافقنامه و یا کاستن از اثرات آن خواهند بود. بر این اساس در این پژوهش با بررسی تأثیرات توافقنامه ۲۵ ساله ایران و چین بر اهداف آمریکا، به بررسی محاسبات دولت بایدن نسبت به این توافقنامه می پردازیم.

 رقابت و برخورد منافع روسیه و ترکیه در حوزه قفقاز جنوبی

قفقاز جنوبی یکی از مهمترین مناطقی است که اخیرا شاهد رقابت قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در آن هستیم. این منطقه از گذشته تاکنون همواره مکان زد و خوردِ قدرت هایی همچون ایران و یونان، ایران و روم، ایران و عثمانی، ایران و روسیه؛ و عثمانی و روسیه بوده است. با توجه به منافع ژئوپلیتیکی، ژئواکونومیکی و ژئواستراتژیکی این منطقه، رقابت خواسته یا ناخواسته ای بین ایران، روسیه و ترکیه به وجود آمده است. با توجه به معطوف بودن تمرکز ایران بر خلیج فارس، تحریم ها و تهدیدات آمریکا؛ و مشکلات اقتصادی، شاهد رقابتی بین روسیه و ترکیه در این منطقه هستیم. روس ها که این منطقه را جزء حیاط خلوت خود می دانند نسبت به رفتار هر عامل خارجی در این منطقه حساسند، و در سوی مقابل نیز ترُک ها درصدد نفوذ به حوزه قفقاز و آسیای میانه هستند، و در این بین قفقاز جنوبی را به عنوان دروازه ورود به این منطقه می دانند. ترکیه از طریق تأکید بر نژاد، زبان و مذهب، خود را مدعی تسلطّ بر منطقه می داند، همین امر سبب شده تا این کشور با استفاده از اهرم هایی همچون بحران قره باغ زمینه ورود خود به منطقه را فراهم سازد.
مسلمّا رقابت این دو کشور تأثیر غیرقابل انکاری بر منافع و امنیت جمهوری اسلامی ایران خواهد داشت؛ بر این اساس ما در این مقاله به بررسی رقابت روسیه و ترکیه در حوزه قفقاز جنوبی، که زمینه ی شکل گیری تأثیرات آن بر منافع ملیّ ایران خواهد بود، می پردازیم.

 تحلیل شکاف؛ دریچه ای به آینده پژوهی تجویزی

شناخت آینده و هدف گذاری برای آن مستلزم فهم اکنون و وضعیت فعلی سیستم می باشد. رویکردهای گوناگونی برای این منظور در حوزه پژوهشی ارائه شده اند که در این یادداشت با تمرکز بر روش تحلیل شکاف، چارچوب کلی آن و ابزارهای قابل استفاده آن، رابطه این روش با آینده پژوهی تجویزی توصیف شده و تحلیل شکاف به عنوان فاز آغازین این گونه از آینده پژوهی مطرح شده است.