کلام نخست ( ماهنامه شماره ۶۰ )

سال ۱۳۹۷ با همه فرازها و فرودها به پایان رسید. خروج ایالات متحده از توافق هسته ای، پاک سازی داعش در مناطق زیادی از سوریه، افتتاح سفارت آمریکا در بیت المقدس، تشدید جنگ تجاری چین و ایالات متحده، افزایش اختلافات ترکیه و آمریکا، حملات تروریستی در ایران، قتل فجیع خاشقچی، افزایش فشارهای اقتصادی علیه ایران و کاهش ارزش ریال، اعتراضات مردم فرانسه در قالب کمپین جلیقه زردها و بحران سیاسی در ونزوئلا از جمله مهمترین رویدادهای سال ۱۳۹۷ در سطح ملی،  منطقه ای و بین المللی بوده است. این تحولات نشان می دهد که خاورمیانه مرکز ثقل تحولات بین المللی بوده و به احتمال زیاد در سال جاری نیز خواهد بود. سال ۱۳۹۸  از جهات مختلف، سال تعیین کننده ای می باشد. تنگناهای اقتصادی و انتخابات مجلس شورای اسلامی دو پدیده مهم در سطح ملی خواهند بود، انتخابات مجلس در اسرائیل، بحران یمن، بحران ادلب سوریه و روابط قطر با کشورهای عربی نیز از حوزه های پرچالش امسال در سطح منطقه و در نهایت خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، آغاز کارزار انتخاباتی در ایالات متحده و سرانجام جلیقه زردهای فرانسه نیز از مهمترین مسائل در سطح بین المللی خواهد بود. طبق سنوات گذشته این شماره از نامه آیند هپژوهی تصاویری از مهم ترین پدیده های سال پیش رو را ارائه خواهد نمود.

توجه به آینده، همواره از جایگاه ویژ ه ای در زندگی انسان برخوردار است. اندیشیدن درباره آینده، مقوله ای تازه نیست؛ این مقوله پدید های جها نشمول است که میتوان ریشه آن را در دوران پیش از تاریخ بشر نیز جستجو کرد. در تمامی جوامع شناخته شده بشری، مردم در مورد زمان و آینده تصوراتی دارند. اهمیت و ضرورت توجه به آینده را میتوان از منابع و مراجع مختلفی بدست آورد. در بسیاری از متون مقدس همچون قرآن کریم نیز به جایگاه ویژه آینده اشاره شده و اصولا هدف از نبوت را بشارت و انذار نسبت به آینده می داند. «مردم امتی یگانه بودند پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت ». پیامبر اکرم (ص) نیز تاکید زیادی بر آینده نموده است که این موضوع را میتوان از احادیث و روایت مختلف درک نمود. بعنوان مثال در این عبارت که «دور اندیش ترین مردم کسى است که بیش از هر کس بر خشم خویش چیره آید. » بر این اساس دوراندیشی یک فضیلت اساسی برای انسانها به حساب می آید. با توجه به اهمیت و جایگاه ویژه آینده، در این مقاله به دنبال تبیین جایگاه آینده در کلام رهبر جمهوری اسلامی ایران هستیم.

انتخابات به عنوان یک پدیده سیاسی مدرن، با عدم قطعیت و احتمال قرین است اما در کشورهایی چون ایران به دلیل فقدان نظام حزبی پایدار و کارآمد و شخص محور بودن عرصه سیاست و انتخابات، خصلت غیرقابل پیش بینی بودن و شگفتی آن افزایش می یابد. این مقاله درصدد است تا با رویکرد آینده پژوهی، سناریوهای محتمل و ممکن انتخابات یازدهمین دوره مجلس را بررسی کند. در همین راستا با شناسایی بازیگران، بافت محیطی و متغیرهای گوناگون، پیشرا نها، سناریوهای محتمل و ممکن از این انتخابات را ارائه کرد. سناریوهای ممکن و محتمل از ترکیب عدم قطعیت کلیدی شامل حضور اصلاح طلبان، انسجام اصولگرایان، ائتلاف میان جریانی و مشارکت شهروندان شکل گرفته است. اما عدم قطعیتهای غیرکلیدی چون نحوه مدیریت شرایط بحرانی توسط دولت و ورود چهره های جدید به عرصه انتخابات در تدوین سناریوها مورد توجه قرار گرفته است. سناریوهای محتمل، شکلگیری مجلسی با حضور اکثریت اصولگرایان را پیش بینی میکند. در این میان حضور چهره های جوان و جدید نیز یکی از احتمالات موجود است که به ویژه تصویب قوانین محدودیت منصب نمایندگی مجلس میتواند بر امکان آن بیفزاید.

به گزارش مرکز پژوهشهای مجلس نرخ رشد اقتصادی کشور در سال ۹۸ با رشد منفی مواجه خواهد بود، همچنین صندوق بین المللی پول نیز در آخرین گزارش خود خبر از کوچک شدن اقتصاد ایران و تورم بالای ۳۴ درصد میدهد. بررسی پیش بینی سایر نهادها و متخصصان این حوزه نیز پیش بینی بهتری را نشان نمیدهد، تا جایی که برخی صاحبنظران تورم را تا مرز ۵۰ درصد نیز پیش بینی کرده اند. اما در بررسی و تحلیل این گزار شها چند نکته حائز اهمیت است:  با سبد زیادی از پیش بینی ها چگونه میتوانیم فرایند تصمیم گیری را بهتر کنیم؟   تکیه بر یک پیش بینی چقدر می تواند برای ما سودبخش یا خطرآفرین باشد؟ طرح سوالات فوق و بررسی سوابق گذشته این سازما نها نشان می دهد حداقل در مورد ایران در بسیاری از موارد اختلافات معناداری بین پیش بینیها و واقعیت وجود دارد. یکی از را ههای بهبود تصمیمگیری در شرایط پیچیده و مبهم تغییر رویکرد و روش از تکیه بر پیش بینی به استفاده از روش سناریوپردازی است. فصلنامه فرانامه با هدف ترسیم سناریوهای باورپذیر برای کسب وکارهای ایران و طراحی شاخص وضعیت کسب وکار در هر سناریو، منتشر میشود. این فصلنامه با بخشهایی همچون بررسی و تحلیل گزارشهای سازمانهای بین المللی از آینده اقتصاد ایران، نظرسنجی، بررسی و تحلیل نظر متخصصان، پیشنهادهایی برای بهبود تصمیمهای فعالان اقتصادی ارائه میکند. در بخش سناریوهای کسب وکارهای ایران، ضمن ترسیم سناریوها و فضای حاکم بر آ نها، وضعیت مهمترین شاخصهای اقتصادی (مانند: نرخ تورم، نرخ رشد اقتصادی و قیمت دلار) شاخصهای راهنمای هر سناریو و فرصتها و تهدیدهای پیش رو بیان شده است؛ آنچه در ادامه میخوانید بخشی از فصل روایت سناریوهای کسب وکارهای ایران است.

امنیت انرژی یکی از اجزای مهم زنجیره امنیت ملی به شمار می رود که عدم توجه کافی به آن می تواند زمینه ساز بحرا نهای سیاسی، اجتماعی و اقلیمی شود. مدیریت آب و برق به عنوان مه مترین منابع در دسترس اکثریت جامعه، از جمله چالشهایی است که به نظر می رسد در صورت عدم برنامه ریزی صحیح، مشکلات بسیاری را در سال آینده ایجاد کند. طبق پیش بینی های متعدد، مناقشه آب یکی از اصلی ترین معضلات منطقه نیمه خشک غرب آسیا در دهه های آتی خواهد بود؛ به نحوی که شیوه بهره برداری از منابع آب مشترک بین کشورها همچون ایران، ترکیه و عراق و یا ایران و افغانستان، به یک دعوای حقوقی بدل گشته است. هم چنین وضعیت نامناسب منابع آبی مناطق مرکزی ایران نیز می تواند بحران آفرین باشد. از سوی دیگر مدیریت برق نیز با توجه به هزینه زیر ساخت ها، اهمیت تامین برق صنعت و نیز جلب رضایت مصرف کننده خانگی بایستی مورد توجه برنامه ریزان قرار گیرد. در دورانی که تحریم های یکجانبه آمریکا منجر به کاهش فروش نفت ایران در بازارهای جهانی شده است، استفاده بهینه از نیروی برق به عنوان موتور پیشران بخش صنعت و همچنین به عنوان کالای صادراتی، تا حدودی می تواند کاهش ارز آوری ناشی از کاهش صادرات نفت را جبران کند. این مقاله می کوشد تا چالش های محتمل پیش رو و برخی راهکارهای خروج از این چالش ها را شرح دهد.

چندی پیش اقدام مستقیم گوگل به حذف نرم افزارهای موبایلی در سیستم عامل اندروید کاربران ایرانی را شوک زده و حیران نمود اقدامی که تا کنون سابقه نداشت. این اقدامات فارغ از بررسی فنی نشان از آن بود که آمریکا از هیچ فرصتی برای ضربه زدن به ایران که ناشی از وابستگی به مجموعه شرکت های تحت حاکمیت خود فروگذار نخواهد بود. این مسئله تلاش جدی و هماهنگ برای دستیابی به استقلال فنی را برای کاهش فشار وابستگی فراهم آورد. البته این ایده باید با تلاش داخلی و تداوم همراه باشد تا پاسخ مثبتی فراهم شود.

منطقه غرب آسیا در سال گذشته تحولات کلیدی مختلفی را پشت سرگذاشت. روند این تحولات در کنار مولفه های اثرگذار مختلف نشان می دهد که این منطقه در سال آتی نیز با بی ثباتی ها و مشکلات مختلفی روبرو خواهد بود. تداوم آرام شکافهای درونی در شورای همکاری، فقدان چشم اندازی برای حل و فصل اساسی بحران یمن، استمرار مشکل جانشینی و انتقال قدرت در ریاض، تغییر شکل بحران سوریه، افزایش اهمیت مساله فلسطین و تناقضهای بین اثرگذاری و خروج امریکا از منطقه را می توان به عنوان روندهای کلیدی منطقه در سال پیش رو تلقی کرد. روندهایی که نشانگر عدم قطعیتهای مختلف و در نتیجه ایجاد همزمان فرصتها و چالش هایی برای بازیگران مختلف از جمله جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.

رویکرد تیم باراک اوباما در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران دارای دو فاز اصلی بود: فاز نخست، حداکثرسازی فشار به منظور ایجاد شرایط مذاکره و فاز دوم؛ دستیابی به اهداف مرتبط با این کشور از طریق کاربست گام به گام مکانیسمهای دیپلماتیک. دولت دونالد ترامپ اما از طریق بکارگیری یک راهبرد ناقص، ابتدا با ایجاد تردید نسبت به کارامدی برجام و نقش سازنده ایران برای صلح و امنیت منطق های، درصدد اعمال فشارهای همه جانبه برای «وادارسازی » این کشور به «تسلیم » یا پذیرش یکباره ی «تغییرات بزرگ » برآمده است.

جمهوری اسلامی ایران با هدف «شکستن فضای خصمانه جبهه استکبار » علیه خود و همچنین دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی مطلوب اقدام به امضا و اجرای توافق برجام نمود. به دیگر سخن، برجام نه تنها توافقی اقتصادی برای جمهوری اسلامی ایران به شمار می آید، بلکه ماهیتی راهبردی داشته و فضای تنفسی برای جمهوری اسلامی ایجاد کرده است. نیاز کشور به واردات و بومی سازی فناوری های جدید، جذب سرمایه گذاری خارجی، تقویت تجارت و همکاری های مالی-بانکی و به طورکلی ورود تدریجی جمهوری اسلامی به اقتصاد جهانی در پرتو اجرای کامل برجام بخصوص از سوی طرفین غیرایرانی متعاهد به برجام محقق می گردید، حال آنکه خروج ایالات متحده آمریکا از این توافق در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ ( ۸ مه ۲۰۱۸ ) و اعمال مجدد تحریم ها در دو مرحله باعث شد تا دیگر طرف های متعاهد به برجام درصدد حفظ و نجات برجام بر آیند و جمهوری اسلامی را با انتفاع اقتصادی از این توافق، به آن پایبند نگاه دارند.

ایران با افغانستان و پاکستان به لحاظ تاریخی، مذهبی، فرهنگی و سرزمینی دارای اشتراکات بسیاری است. وجود بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک، حضور نیروهای  امریکایی در منطقه، حضور جمعیت شیعه در این دو کشور، حضور و فعالیت گروه های تروریستی در دو کشور و … باعث شده است که وضعیت موجود در افغانستان و پاکستان بر ج.ا.ایران نیز اثر بگذارد. در سال ۱۳۹۷ شاهد بروز اتفاقات متعدد سیاسی- امنیتی در افغانستان و پاکستان بودیم که علاوه بر پیامدهای داخلی، بر روابط میان آن ها با ج.ا.ایران نیز اثرگذار بوده است. بعلاوه، برگزاری انتخابات ریاست جمهوری افغانستان در سال ۱۳۹۸ ، نتیجه گفتگوهای صلح طالبان با امریکا، امنیت مرزی، نفوذ عربستان بر پاکستان و …، نیز از جمله موضوعاتی است که روابط تهران را با کابل و اسلام آباد را تحت تأثیر قرار خواهد داد. در نوشتار حاضر به تبیین و تحلیل مهم ترین رویدادهای سال جاری در افغانستان و پاکستان و تأثیر آن بر ایران و نیز ارائه چشم انداز روابط در سال آینده خواهد پرداخت.

زمزمه های به گوش رسیده از فضای سیاست گذاری کشور نشان م یدهد تصمیم گیری در خصوص ادامه فعالیت شبکه اجتماعی تصویر محور اینستاگرام مهمترین تصمیم پیشروی کشور در خصوص رسانه های اجتماعی است. شبکه ای با حدود پانزده میلیون کاربر تخمینی ایرانی و حجم زیادی از تولید و انتشار محتوا به خصوص در حوزه فرهنگی. به نظر می رسد عدم کوچ کاربران ایرانی به پیام رسان های بومی بعد از مسدودسازی تلگرام عدم تحقق اهداف کشور در حوزه پیام رسان ها در سال ۹۷ را مسجل کرده باشد. نظام تصمیم گیری در این خصوص با چند مسئله از جمله کوچ به پیام رسا نهای دیگر خارجی، استفاده از فیلتر شکنها و نرم افزارهای واسط تلگرام مواجه خواهد بود. از سوی دیگر تصمیم گیری در خصوص توئیتر نیز همیشه جز گزینه های روی میز تصمیم گیری بوده است. تمایل دولت به رفع فیلتر توئیتر و حضور پر رنگ مسئولین کشور در این شبکه اجتماعی مسدود شده نمایش مطلوبی از روند تصمیم گیری در کشور ایجاد نکرده است. هر چند با احتمال پایین اما به نظر میرسد تصمیم گیری در این خصوص در سال ۹۸ میتواند از اتفاقات مهم این حوزه باشد.

شواهد و قرائن نشان می دهد سال آینده از جنبه اقتصادی سال سختی برای کشور خواهد بود. نشانه هایی از شروع اعتراضات صنفی و معیشتی به صورت محدود در پایان سال قابل مشاهده است. مواجهه صدا و سیما با این اعتراضات و مشکلات اقتصادی در چند سیاست کلی قابل پیش بینی است. تشدید و تثبیت؛ انعکاس محدود و تخلیه روانی، عدم واکنش جدی سه سیاست کلی قابل پیش بینی است. ورود صدا و سیما به رقابت های سیاسی داخلی و نگاه به مشکلات اقتصادی به عنوان مشکل دولت و جناح سیاسی حاکم بر دولت میتواند موجب تحقق سیاست اول گردد. از سوی دیگر نیز تسلط جریا نهای امنیتی محدودیت گرا بر جریان محتوایی سازمان صدا و سیما ممکن است فضا را به سمت انقباض و واگذاری زمین رسانه ای به رسانه های رقیب ببرد. در هر صورت نوع مواجهه سازمان صدا و سیما به دلیل حاکمیتی بودن صدا و سیما به عنوان یک رسانه در واقع به نوعی موضع گیری کلیت نظام تصور شده و بیش از کارکرد رسانه ای دارای کارکرد سیاسی و حکمرانی است.

ضرورت تحول در نظام آموزش بر کسی پوشیده نیست و شاهد آن تدوین سند تحول بنیادین در نظام آموزش در سال ۱۳۹۱ است. هر چه زمان میگذرد این نکته بیشتر و بیشتر روشن می شود که نبود چشم اندازی از آینده در نظام آموزش منتج به ایجاد نسلی از افراد میشود که نه تنها درکی از بحران های جهان امروز و راهکارهایی برای آن ندارند بلکه عمدتاً به صورت ناخواسته در جهت بدتر شدن وضعیت اقدام میکنند. لذا این ضرورت تحول، ناشی از برخی کاستی ها و ناکارآمدی ها در نظام آموزش است. ناکارآمدی های نظام آموزش از دو منظر اقتصادی و فرهنگی-اجتماعی قابل بررسی هستند.