کلام نخست  ماهنامه نامه آینده پژوهی (  شماره ۵۹ )

حضور میلیونی مردم در راهپیمایی چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی بسیاری از معادلات قدرت های جهان را بر هم زد. بیانیه رهبر انقلاب اسلامی پس از حضور چشمگیر مردم در این راهپیمایی حاوی نکات ارزشمندی است که آنرا می توان به نقشه راه انقلاب اسلامی تعبیر نمود. « از میان همه ی ملّت های زیر ستم، کمتر ملّتی به انقلاب همّت میگمارد؛ و در میان ملّت هایی که به پا خاسته و انقلاب کرده اند، کمتر دیده شده که توانسته باشند کار را به نهایت رسانده و به جز تغییر حکومت ها، آرمان های انقلابی را حفظ کرده باشند. امّا انقلاب پُرشکوه ملّت ایران که بزرگ ترین و مردمی ترین انقلاب عصر جدید است، تنها انقلابی است که یک چلّه ی پُرافتخار را بدون خیانت به آرمان هایش پشت سر نهاده …. درودی از اعماق دل بر این ملّت؛ بر نسلی که آغاز کرد و ادامه داد و بر نسلی که اینک وارد فرایند بزرگ و جهانیِ چهل سال دوّم می شود. » ایشان با اشاره به دستاوردهای جمهوری اسلامی در زمینه ثبات و امنیت کشور، علم و فناوری، مشارکت مردمی، بینش سیاسی، عدالت، معنویت و اخلاق و مبارزه با استکبار معتقدند « امّا راه طی شده فقط قطعه ای از مسیر افتخارآمیز به سوی آرمان های بلند نظام جمهوری اسلامی است. » ایشان پیش از تبیین توصیه های خود بیان میکنند «امّا پیش از همه چیز، نخستین توصیه من امید و نگاه خوشبینانه به آینده است . » در آستانه ورود به دهه پنجم انقلاب اسلامی، ماهنامه نامه آیند هپژوهی قصد دارد این شماره را به یکی از کم نظیرترین پدیده ها و آخرین انقلاب شگفتی ساز قرن بیستم اختصاص دهد. در این ویژه نامه مطالب و تحلیل های گوناگونی را در خصوص انقلاب اسلامی و تاثیرات آن بر مسائل داخلی، منطقه ای و بین المللی و نیز مهمترین چالش های پیش روی انقلاب در قرن جدید شمسی مطالعه خواهید نمود.

اعداد جایگاه ویژه ای در زندگی مادی و معنوی انسانها دارند. اعدادی مانند پنج، هفت، دوازده، چهارده و چهل از اعدادی هستند که نه تنها در اسلام بلکه در بسیاری از  ادیان دیگر جایگاه ویژه ای دارند. بعنوان مثال در تبیین عدد چهل می توان به این موارد اشاره نمود که عقل آدمی در چهل سالگی به اوج کمال خود میرسد، پیامبر اکرم در سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شدند، حضرت موسی مدت چهل روز در کوه اعتکاف نمود و پیش از هر چیزی تخمیر طینت حضرت آدم در چهل روز پایان یافت. عارفان نیز چله نشینی را از همین آفرینش چهل روزه حضرت آدم اقتباس کردند، سهروردی معتقد است که خداوند انسان را در چهل روز آفرید و هر روز صفتی به او اعطا کرد که هریک حجابی و مایه تعلق وی به دنیا بود تا اینکه در روز چهلم حجابها کامل شد. در چله نشینی سالک این حجابها را از بین میبرد تا در روز چهلم انوار حق در وی تجلی یابد. در حقیقت عدد چهل سمبل بلوغ، مظهر کمال، جلوه پختگی، اعلام پشت سر گذاشتن مرحله خامی و نخستین مرحله هوشیاری میباشد. این مقاله نیز با مبنا قرار دادن چهل سالگی برای انقلاب اسلامی بعنوان یک ارگانیسم طبیعی به دنبال تبیین جایگاه جمهوری اسلامی بر اساس نظریه چرخه عمر سازمانی است.

در حالی جشن چهل سالگی جمهوری اسلامی ایران را میگیریم که شاهد فراز و فرود بسیاری در اقتصاد، اجتماع، سیاست، نظامیگری و مهمتر از همه “محیط زیست ” هستیم. زندگی و امنیت انسانها، ارتباط تنگاتنگی با امنیت و سلامت محیط زیست دارد. امنیت و سلامت محیط زیست، تابعی از رابطه انسان با محیط اطراف خود است. رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی، توسعه صنعتی، توسعه تکنولوژیک و افزایش مصرف باعث برهم خوردن رابطه انسان و محیط زیست شده است. در ۴۰ سال گذشته جمعیت ایران دو نیم برابر شده و جمعیت شهرنشین دو نیم برابرِ جمعیت روستا نشین شده است. هزاران واحد صنعتی در سراسر کشور ایجاد شده و از محیط زیست تغذیه میکنند. فناوریها و تکنولوژیها، تسلط انسان بر محیط زیست را بسیار تسهیل کرده اند. میزان مصرف سوختهای فسیلی از ۳۰۰ هزار بشکه به دو نیم میلیون بشکه در روز افزایش یافته و حجم گندم و غلات مورد نیاز برای تامین غذا، ۱۸ برابر افزایش یافته است. تعداد وسایل نقلیه از ۲۰۰ هزار وسیله به بیش از ۸ میلیون وسیله رسیده و سرانه آب هر ایرانی از ۴۵۰۰ متر مکعب به کمتر از ۱۳۰۰ متر مکعب کاهش یافته است. شاخص های ۲۲ گانه عملکرد زیست محیطی از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۷  نشان دهنده وضعیت نه چندان مطلوب امنیت زیست محیطی در کشور است. جایگاه زیست محیطی ایران در ۱۷ سال گذشته بین ۸۰ تا ۱۴۰در بین ۱۵۶ کشور بوده است. اگر چه در ۴۰ سالی که از عمر جمهوری اسلامی ایران میگذرد شاهد تلاشهای زیادی برای حفاظت و حمایت از محیط زیست بوده ایم اما در این مقاله به دنبال ارائه سناریوهای مختلف از آینده محیط زیست ایران هستیم.

علی رغم اینکه آمار نشان میدهد در نرخ زاد و ولد سالهای آغازین انقلاب تغییر جدی به وقوع نپیوسته است، نرخ رشد جمعیت سیر صعودی خود را که از سالهای آخر دوره پهلوی آغاز کرده بود، ادامه میدهد و در میانه دهه ۶۰ با ثبت نرخ بیش از چهار درصد یکی از رکوردهای رشد جمعیت در جهان را ثبت می کند. این عدد در سالهای پس از آن و به ویژه در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی در مسیری نزولی باز هم رکوردی کم سابقه در دنیا را ثبت می کند و نرخ رشد جمعیت را به نزدیک یک درصد میرساند. این فراز و فرود افراطی در یک دوره بیست ساله کشور را درگیر موضوعاتی می کند که در صورت عدم چاره اندیشی، آینده کشور را درگیر مشکلاتی مانند کمبود نیروی کار، ورشکستی تامین اجتماعی، افزایش هزینه های سربار دولت و … خواهد کرد. همانطور که عدم چاره اندیشی برای آن در گذشته کشور را با مشکلاتی از جنس بحران اشتغال، ازدواج و مسکن کرده است.

در پی تدوین الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت، رهبر معظم انقلاب اسلامی دستگاه ها، مراکز علمی، نخبگان و صاحب نظران را به بررسی عمیق ابعاد مختلف سند تدوین شده و ارائه نظرات مشورتی جهت تکمیل و ارتقای این سند بالادستی فراخواندند. در این راستا مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت موظف شده است که با مشورت مراجع مندرج در ابلاغ، نظرات و پیشنهادهای تکمیلی را دقیقاً بررسی و بهره برداری کند و نسخه ارتقاء یافته الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را حداکثر ظرف دو سال آینده برای تصویب و ابلاغ ارائه نماید، به طوری که از ابتدای قرن پانزده هجری شمسی اجرای این الگو با سرعت مطلوب آغاز و امور کشور بر مدار آن قرار گیرد. با توجه به فراخوان رهبر انقلاب برای تکمیل الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت و همچنین فرا رسیدن چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی، این یادداشت سعی خواهد داشت از دیدگاه علم و هنر آینده پژوهی به نقد الگوی اسلامی ایران پیشرفت و نسبت آن با چهل سالگی انقلاب اسلامی ایران بپردازد.

در حالی که وحدت و همگرایی یا در مقابل منازعه و واگرایی به عنوان یکی از مفاهیم مهم بین المللی در دوره مدرن مطرح است، انقلاب اسلامی ایران از زمان پیروزی خود تاکنون به طرح ایده ها و پیگیری طرح ها و راهبردهایی در خصوص وحدت و همگرایی اسلامی پرداخته است. هر چند در شرایط حاضر جهانی و منطقه ای، مناقشه و اختلاف بیش از همکاری و همگرایی در جهان اسلام نمود و بروز دارد، اما همگرایی و وحدت در میان کشورهای اسلامی و مفاهیمی مانند امت اسلامی نیز طرفداران زیادی دارد. در چنین شرایطی نوشتار حاضر در پی بررسی ابعاد وحدت و همگرایی اسلامی در طول چهار دهه گذشته در پرتو مفاهیم و تلاش های انجام شده از سوی جمهوری اسلامی ایران از جمله در سطوح مذهبی، فرهنگی- اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و نظامی- امنیتی است. ضمن اینکه تبیین فرصت ها و چالش های وحدت و همگرایی اسلامی نیز یکی دیگر از بخش های این مقاله را تشکیل می دهد.

پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان دگرگونی مهمی نه صرفاً برای ایران و منطقه غرب آسیا، بلکه تحول مهمی در عرصه نظام بین الملل بود. به خصوص اینکه از آرما نها و اهداف مهم این انقلاب تاکید بر استقلال همه جانبه و مقابله با نظام سلطه در عرصه بین المللی بود. اکنون در آستانه چهل سالگی انقلاب اسلامی به رغم تغییراتی مهم در نظام بین الملل و منطقه از یک سو و انتقال تدریجی قدرت به نسلهای جدید انقلاب از سوی دیگر، مساله مقابله با نظام سلطه نه تنها تداوم یافته است، بلکه ابعاد و شرایط جدید و پیچیده ای به خود گرفته است. لذا هر چند قدرتهای سلطه گر همچنان در پی حفظ و تثبیت سلطه در ابعاد سیاسی، مالی- اقتصادی، فرهنگی، نظامی و رسانه ای هستند، اما جمهوری اسلامی ایران نیز به تلاشهای خود برای مقابله با ابعاد مختلف سلطه و افزایش سطح استقلال خود ادامه می دهد. با توجه به این مهم، در نوشتار حاضر ضمن توجه به بنیان ها و ابعاد مقابله با نظام سلطه در طول چهار دهه گذشته، به تبیین فرصتها و تهدیدات پیش رو در این خصوص پرداخته میشود.

قیام مردم ایران که در نهایت به پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ منجر شد از بسیاری جهات ویژگی های خاص و منحصر به فردی داشت. یکی از اختصاصات انقلاب اسلامی پررنگ بودن ماهیت فرهنگی-دینی آن بوده است. به بیان دیگر انقلاب ما انقلاب ارزشها بوده است. سیاست نه شرقی، نه غربیِ انقلاب اسلامی ایران و ادعایِ حرف جدید داشتن و مقابله با استکبار و نماینده منطقه ای آن (رژیم صهیونیستی) موجب شد تا برای جامۀ عمل پوشاندن به شعارها و اصول مطروحه، اقداماتی را در دستور کار خود قرار دهد. یکی از این اقدامات، حمایت سیاسی، اقتصادی و نظامیِ علنی از گرو هها و جنبش های ضد استکباری و ضد اسراییلی بوده است. تحولات متعدد و فراوانِ منطقه ای نیز در این مسیر موثر بود و موجب شد تا جبهه مقاومت به یک برندِ منطقه ای و یا حتی جهانی تبدیل شود تا جایی که پیشنهاد دشمنان، خدشه دار کردن این برند باشد. در این مقاله ضمن مروری بر اهدافِ مقاومتیِ انقلاب اسلامی ایران، به گسترۀ جبهه مقاومت در شرایط کنونی و همچنین راهکارهای مقابله ای کارشناسان آمریکایی و صهیونیستی که برای کنترل و مهار این جبهه مطرح ساخته اند می پردازیم.

انقلاب اسلامی بعنوان یکی از مهمترین تحولات قرن بیستم، همواره مورد توجه و مطالعه استراتژیستها و اندیشکده های غربی بوده است. انقلاب ایران به تعبیر فوکو، روحی تازه در جهان قرن بیستم محسوب میشد. روحی که بسیاری از معادلات منطقه ای و بین المللی را به شدت تحت تاثیر قرار داد، به نحوی که هم اکنون نیز پس از گذشته چهار دهه از شکل گیری آن، ذهن بسیاری از متخصصان را درگیر خود نموده و در بسیاری از دانشگاه های بزرگ جهان به عنوان یکی از نمونه های پر اهمیت و بزرگ انقلاب در جهان در کنار انقلاب فرانسه و انقلاب اکتبر روسیه مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد. در این مقاله با درک اهمیت و ضرورت شناسایی چارچوب فکری دشمن، به دنبال تبیین نگاه استراتژیستها و اندیشکده های غربی به پدیده انقلاب اسلامی هستیم.

اولین سه گانه هویتی انقلاب اسامی مردم ایران در سال ۱۳۵۷ موضوع استقلال بوده؛ موضوعی که منتقدترین صاحب نظران جمهوری اسامی گواهی میدهند در این چهل سال قابل دفاع ترین و غیرقابل انکارترین دستاورد انقلاب اسامی بوده است. فناوری اطلاعات و فضای مجازی در واقع در نقش محیط های زیست شکل گرفته بر بستر فناوری اطلاعات که بخشهای مهمی از زندگی بشری را در خود میزبانی می کند در واقع در حال شکل دهی به فضای نوینی از زیستگاه انسانی است که نیازمند بازطراحی ساختارهای حکمرانی و خرده نظامهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است. آن چه امروز در چهلمین سالگرد انقاب اسامی مردم ایران از آن می توان به عنوان مهمترین خطر برای بزرگترین دستاورد انقاب یعنی استقلال یاد کرد تسلط بیگانگان بر این فضای زیستی جدید است. وابستگی کشور در سطح سرویس در کنار سطوح دیگر به عنوان قدرت پیش برنده کلیت فضای مجازی را به جرات میتوان مهمترین مساله جمهوری اسامی ایران در آغاز پنجمین دهه از حیاتش دانست.

صدور انقلاب و الهام بخشی برای ملت های آزاده انقلاب از عناصر جدا نشدنی از قانون اساسی و خطوط کلی ترسیم شده برای انقلاب اسلامی است. امروز سخن گفتن از صدور انقلاب و الهام بخشی برای ملت های دیگر بدون در نظر گرفتن رسانه خیال خامی بیش نیست. واقعیت این است که فرصت های پیش روی ما در بسترهای رسانه ای مجازی، سینمایی و تلوزیونی به شدت وابسته به توانایی های فنی به خصوص در حوزه فناوری های ارتباطی ماهواره ای است. تا زمانی که جمهوری اسلامی ایران نتواند در بعد سخت افزاری صاحب ماهواره های ارسال تصویر باشد مجبور به رعایت خط قرمزهای مالکان ماهواره هایی است که برای پخش برنامه هایش اجاره کرده و تا زمانی که جمهوری اسلامی نتواند به طراحی سخت افزاری و نرم افزاری پلتفرم های اجتماعی در کنار دسترسی های فرا جوی برسد باز هم مجبور به فعالیت رسانه ای تحت رگولاتوری صاحبان عمدتاً آمریکایی است.

عدالت از موضوعاتی است که دوست و دشمنِ جمهوری اسلامی ایران از آن به عنوان محل ضربه پذیری انقلاب اسلامی در چهلمین سالروز پیروزی اش یاد میکنند. یکی از جدی ترین مصادیق مساله عدالت عدالت رسانه ای است. رسانه به عنوان ابزاری برای تقویت قدرت، خود نیازمند قدرت است و از همین روست که همیشه در خدمت و اختیار قدرتمندان بوده است. طبیعی است در چنین شرایطی سهم مستضعفین در بازنمایی خود و ارزش های خود در فضای رسانه ای بسیار ناچیز خواهد بود. انحصار رسانه های عمومی در دست دولت اگر چه راه حل قانون اساسی برای حفاظت از رسانه در مقابل تسلط جریانها و اهل قدرت بوده است اما تجربه چهل ساله نشان میدهد همچنان سهم مستضعفین در کلان فضای رسانه ای کشور از سینما گرفته تا تلوزیون در نسبت به نقطه آرمانی انقلاب مستضعفین فاصله جدی دارد. رسانه های اجتماعی علی رغم اینکه خود می تواند به ابزار بازتولید قدرت برای صاحبان پلتفرم های رسانه های اجتماعی شوند اما در مقیاسی کوچکتر فرصتی برای حرکت به سمت عدالت رسانه ای و افزایش سهم مستضعفین در کلان فضای رسانه ای است. رسانه های اجتماعی در چهل سالگی انقلاب به بستری برای عدالت طلبی، تحول خواهی و افزایش نظارت عمومی بر حکمرانان شده و این بستری برای تحقق حکومت مستضعفین در انقلاب اسلامی است. بستری که افق های روشن تری از آینده را در موضوع عدالت رسانه ای در فضای کشور گشوده است. حفاظت از این فضا نیازمند پرهیز از افتادن در دام دو قطبی سازان و جنجال زیستان قدرت طلب خواهد بود.

پیشینه آینده پژوهی در دنیا به دهه ۱۹۴۰ و پایان جنگ جهانی دوم باز می گردد. اولین فعالیت آینده پژوهی ایران نیز در سال ۱۳۵۵ با نام پروژه سروش،در سازمان صدا و سیما انجام شده است. از اوایل دهه ۱۳۷۰ فعالیت های جدی تری در حوزه مطالعات آینده توسط سازمان ها، دانشگاه ها و افراد متخصص در ایران صورت گرفته است. در حال حاضر، علاوه بر تاسیس اندیشکده ها و موسسات تحقیقاتی دولتی و خصوصی در حوزه آینده پژوهی و انجام صدها پروژه آینده نگری در ایران، دانشگاههای منتخب کشور نیز در رشته آینده پژوهی (مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری) دانشجو می پذیرند. رشد و توسعه این حوزه دانشی در کشور مدیون تلاش های بی دریغ پیشکسوتان آینده پژوهی ایران است که در این مقاله به معرفی چهار نفر از آن بزرگواران پرداخته شده است. دکتر پایا نظریه پرداز و فعال در حوزه آینده پژوهی، دکتر عیوضی موسس پژوهشکده آینده پژوهی در دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، دکتر بهرامی از پیشگامان راه اندازی این رشته در فضای دانشگاهی ایران و مهندس ملکی فر از پایه گذاران اندیشکده های آینده پژوهی در کشور هستند که در این مقاله شرح حال مختصری از ایشان ارائه خواهد شد.